path: root/macros/latex/contrib/lipsum/lipsum-cicero.txt

%%
%% This text was provided by github-user
%% svenper. See https://github.com/patta42/lipsum/issues/13
%%

Non eram nescius, Brute, cum, quae summis ingeniis exquisitaque doctrina
philosophi Graeco sermone tractavissent, ea Latinis litteris mandaremus,
fore ut hic noster labor in varias reprehensiones incurreret. Nam
quibusdam, et iis quidem non admodum indoctis, totum hoc displicet
philosophari. Quidam autem non tam id reprehendunt, si remissius agatur,
sed tantum studium tamque multam operam ponendam in eo non arbitrantur.
Erunt etiam, et ii quidem eruditi Graecis litteris, contemnentes
Latinas, qui se dicant in Graecis legendis operam malle consumere.
Postremo aliquos futuros suspicor, qui me ad alias litteras vocent,
genus hoc scribendi, etsi sit elegans, personae tamen et dignitatis esse
negent.

Contra quos omnis dicendum breviter existimo. Quamquam philosophiae
quidem vituperatoribus satis responsum est eo libro, quo a nobis
philosophia defensa et collaudata est, cum esset accusata et vituperata
ab Hortensio. Qui liber cum et tibi probatus videretur et iis, quos ego
posse iudicare arbitrarer, plura suscepi veritus ne movere hominum
studia viderer, retinere non posse. Qui autem, si maxime hoc placeat,
moderatius tamen id volunt fieri, difficilem quandam temperantiam
postulant in eo, quod semel admissum coerceri reprimique non potest, ut
propemodum iustioribus utamur illis, qui omnino avocent a philosophia,
quam his, qui rebus infinitis modum constituant in reque eo meliore, quo
maior sit, mediocritatem desiderent.

Sive enim ad sapientiam perveniri potest, non paranda nobis solum ea,
sed fruenda etiam [sapientia] est; sive hoc difficile est, tamen nec
modus est ullus investigandi veri, nisi inveneris, et quaerendi
defatigatio turpis est, cum id, quod quaeritur, sit pulcherrimum. Etenim
si delectamur, cum scribimus, quis est tam invidus, qui ab eo nos
abducat? Sin laboramus, quis est, qui alienae modum statuat industriae?
Nam ut Terentianus Chremes non inhumanus, qui novum vicinum non vult
‘fodere aut arare aut aliquid ferre denique’ – non enim illum ab
industria, sed ab inliberali labore deterret –, sic isti curiosi, quos
offendit noster minime nobis iniucundus labor.

Iis igitur est difficilius satis facere, qui se Latina scripta dicunt
contemnere. In quibus hoc primum est in quo admirer, cur in gravissimis
rebus non delectet eos sermo patrius, cum idem fabellas Latinas ad
verbum e Graecis expressas non inviti legant. Quis enim tam inimicus
paene nomini Romano est, qui Ennii Medeam aut Antiopam Pacuvii spernat
aut reiciat, quod se isdem Euripidis fabulis delectari dicat, Latinas
litteras oderit?

Synephebos ego, inquit, potius Caecilii aut Andriam Terentii quam
utramque Menandri legam?

A quibus tantum dissentio, ut, cum Sophocles vel optime scripserit
Electram, tamen male conversam Atilii mihi legendam putem, de quo
Lucilius: ‘ferreum scriptorem’, verum, opinor, scriptorem tamen, ut
legendus sit. Rudem enim esse omnino in nostris poetis aut inertissimae
segnitiae est aut fastidii delicatissimi. Mihi quidem nulli satis
eruditi videntur, quibus nostra ignota sunt. An ‘Utinam ne in nemore…’
nihilo minus legimus quam hoc idem Graecum, quae autem de bene beateque
vivendo a Platone disputata sunt, haec explicari non placebit Latine?

Quid? Si nos non interpretum fungimur munere, sed tuemur ea, quae dicta
sunt ab iis quos probamus, eisque nostrum iudicium et nostrum scribendi
ordinem adiungimus, quid habent, cur Graeca anteponant iis, quae et
splendide dicta sint neque sint conversa de Graecis? Nam si dicent ab
illis has res esse tractatas, ne ipsos quidem Graecos est cur tam multos
legant, quam legendi sunt. Quid enim est a Chrysippo praetermissum in
Stoicis? Legimus tamen Diogenem, Antipatrum, Mnesarchum, Panaetium,
multos alios in primisque familiarem nostrum Posidonium. Quid?
Theophrastus mediocriterne delectat, cum tractat locos ab Aristotele
ante tractatos? Quid? Epicurei num desistunt de isdem, de quibus et ab
Epicuro scriptum est et ab antiquis, ad arbitrium suum scribere? Quodsi
Graeci leguntur a Graecis isdem de rebus alia ratione compositis, quid
est, cur nostri a nostris non legantur?

Quamquam, si plane sic verterem Platonem aut Aristotelem, ut verterunt
nostri poetae fabulas, male, credo, mererer de meis civibus, si ad eorum
cognitionem divina illa ingenia transferrem. Sed id neque feci adhuc nec
mihi tamen, ne faciam, interdictum puto. Locos quidem quosdam, si
videbitur, transferam, et maxime ab iis, quos modo nominavi, cum
inciderit, ut id apte fieri possit, ut ab Homero Ennius, Afranius a
Menandro solet. Nec vero, ut noster Lucilius, recusabo, quo minus omnes
mea legant. Utinam esset ille Persius, Scipio vero et Rutilius multo
etiam magis, quorum ille iudicium reformidans Tarentinis ait se et
Consentinis et Siculis scribere. Facete is quidem, sicut alia; sed neque
tam docti tum erant, ad quorum iudicium elaboraret, et sunt illius
scripta leviora, ut urbanitas summa appareat, doctrina mediocris.

Ego autem quem timeam lectorem, cum ad te ne Graecis quidem cedentem in
philosophia audeam scribere? Quamquam a te ipso id quidem facio
provocatus gratissimo mihi libro, quem ad me de virtute misisti. Sed ex
eo credo quibusdam usu venire; ut abhorreant a Latinis, quod inciderint
in inculta quaedam et horrida, de malis Graecis Latine scripta deterius.
Quibus ego assentior, dum modo de isdem rebus ne Graecos quidem legendos
putent. Res vero bonas verbis electis graviter ornateque dictas quis non
legat? Nisi qui se plane Graecum dici velit, ut a Scaevola est praetore
salutatus Athenis Albucius.

Quem quidem locum comit multa venustate et omni sale idem Lucilius, apud
quem praeclare Scaevola:

Graecum te, Albuci, quam Romanum atque Sabinum, municipem Ponti,
Tritani, centurionum, praeclarorum hominum ac primorum signiferumque,
maluisti dici. Graece ergo praetor Athenis, id quod maluisti, te, cum ad
me accedis, saluto: ‘[…],’ inquam, ‘Tite!’ lictores, turma omnis
chorusque: ‘[…], Tite!’ hinc hostis mi Albucius, hinc inimicus.

Sed iure Mucius. Ego autem mirari [satis] non queo unde hoc sit tam
insolens domesticarum rerum fastidium. Non est omnino hic docendi locus;
sed ita sentio et saepe disserui, Latinam linguam non modo non inopem,
ut vulgo putarent, sed locupletiorem etiam esse quam Graecam. Quando
enim nobis, vel dicam aut oratoribus bonis aut poetis, postea quidem
quam fuit quem imitarentur, ullus orationis vel copiosae vel elegantis
ornatus defuit? Ego vero, quoniam forensibus operis, laboribus,
periculis non deseruisse mihi videor praesidium, in quo a populo Romano
locatus sum, debeo profecto, quantumcumque possum, in eo quoque
elaborare, ut sint opera, studio, labore meo doctiores cives mei, nec
cum istis tantopere pugnare, qui Graeca legere malint, modo legant illa
ipsa, ne simulent, et iis servire, qui vel utrisque litteris uti velint
vel, si suas habent, illas non magnopere desiderent.

Qui autem alia malunt scribi a nobis, aequi esse debent, quod et scripta
multa sunt, sic ut plura nemini e nostris, et scribentur fortasse plura,
si vita suppetet; et tamen, qui diligenter haec, quae de philosophia
litteris mandamus, legere assueverit, iudicabit nulla ad legendum his
esse potiora. Quid est enim in vita tantopere quaerendum quam cum omnia
in philosophia, tum id, quod his libris quaeritur, qui sit finis, quid
extremum, quid ultimum, quo sint omnia bene vivendi recteque faciendi
consilia referenda, quid sequatur natura ut summum ex rebus expetendis,
quid fugiat ut extremum malorum? Qua de re cum sit inter doctissimos
summa dissensio, quis alienum putet eius esse dignitatis, quam mihi
quisque tribuat, quid in omni munere vitae optimum et verissimum sit,
exquirere?

An, partus ancillae sitne in fructu habendus, disseretur inter principes
civitatis, P. Scaevolam M’.que Manilium, ab iisque M. Brutus dissentiet
– quod et acutum genus est et ad usus civium non inutile, nosque ea
scripta reliquaque eiusdem generis et legimus libenter et legemus –,
haec, quae vitam omnem continent, neglegentur? Nam, ut sint illa
vendibiliora, haec uberiora certe sunt. Quamquam id quidem licebit iis
existimare, qui legerint. Nos autem hanc omnem quaestionem de finibus
bonorum et malorum fere a nobis explicatam esse his litteris arbitramur,
in quibus, quantum potuimus, non modo quid nobis probaretur, sed etiam
quid a singulis philosophiae disciplinis diceretur, persecuti sumus.

Ut autem a facillimis ordiamur, prima veniat in medium Epicuri ratio,
quae plerisque notissima est. Quam a nobis sic intelleges eitam, ut ab
ipsis, qui eam disciplinam probant, non soleat accuratius explicari;
verum enim invenire volumus, non tamquam adversarium aliquem convincere.
Accurate autem quondam a L. Torquato, homine omni doctrina erudito,
defensa est Epicuri sententia de voluptate, a meque ei responsum, cum C.
Triarius, in primis gravis et doctus adolescens, ei disputationi
interesset.

Nam cum ad me in Cumanum salutandi causa uterque venisset, pauca primo
inter nos de litteris, quarum summum erat in utroque studium, deinde
Torquatus: Quoniam nacti te, inquit, sumus aliquando otiosum, certe
audiam, quid sit, quod Epicurum nostrum non tu quidem oderis, ut fere
faciunt, qui ab eo dissentiunt, sed certe non probes, eum quem ego
arbitror unum vidisse verum maximisque erroribus animos hominum
liberavisse et omnia tradidisse, quae pertinerent ad bene beateque
vivendum. Sed existimo te, sicut nostrum Triarium, minus ab eo
delectari, quod ista Platonis, Aristoteli, Theophrasti orationis
ornamenta neglexerit. Nam illud quidem adduci vix possum, ut ea, quae
senserit ille, tibi non vera videantur.

Vide, quantum, inquam, fallare, Torquate. Oratio me istius philosophi
non offendit; nam et complectitur verbis, quod vult, et dicit plane,
quod intellegam; et tamen ego a philosopho, si afferat eloquentiam, non
asperner, si non habeat, non admodum flagitem. Re mihi non aeque
satisfacit, et quidem locis pluribus. Sed quot homines, tot sententiae;
falli igitur possumus.

Quam ob rem tandem, inquit, non satisfacit? Te enim iudicem aequum puto,
modo quae dicat ille bene noris.

Nisi mihi Phaedrum, inquam, tu mentitum aut Zenonem putas, quorum
utrumque audivi, cum mihi nihil sane praeter sedulitatem probarent,
omnes mihi Epicuri sententiae satis notae sunt. Atque eos, quos
nominavi, cum Attico nostro frequenter audivi, cum miraretur ille quidem
utrumque, Phaedrum autem etiam amaret, cotidieque inter nos ea, quae
audiebamus, conferebamus, neque erat umquam controversia, quid ego
intellegerem, sed quid probarem.

Quid igitur est? Inquit; audire enim cupio, quid non probes. Principio,
inquam, in physicis, quibus maxime gloriatur, primum totus est alienus.
Democritea dicit perpauca mutans, sed ita, ut ea, quae corrigere vult,
mihi quidem depravare videatur. Ille atomos quas appellat, id est
corpora individua propter soliditatem, censet in infinito inani, in quo
nihil nec summum nec infimum nec medium nec ultimum nec extremum sit,
ita ferri, ut concursionibus inter se cohaerescant, ex quo efficiantur
ea, quae sint quaeque cernantur, omnia, eumque motum atomorum nullo a
principio, sed ex aeterno tempore intellegi convenire.

Epicurus autem, in quibus sequitur Democritum, non fere labitur.
Quamquam utriusque cum multa non probo, tum illud in primis, quod, cum
in rerum natura duo quaerenda sint, unum, quae materia sit, ex qua
quaeque res efficiatur, alterum, quae vis sit, quae quidque efficiat, de
materia disseruerunt, vim et causam efficiendi reliquerunt. Sed hoc
commune vitium, illae Epicuri propriae ruinae: censet enim eadem illa
individua et solida corpora ferri deorsum suo pondere ad lineam, hunc
naturalem esse omnium corporum motum.

Deinde ibidem homo acutus, cum illud ocurreret, si omnia deorsus e
regione ferrentur et, ut dixi, ad lineam, numquam fore ut atomus altera
alteram posset attingere itaque ** attulit rem commenticiam: declinare
dixit atomum perpaulum, quo nihil posset fieri minus; ita effici
complexiones et copulationes et adhaesiones atomorum inter se, ex quo
efficeretur mundus omnesque partes mundi, quaeque in eo essent. Quae cum
tota res (est) ficta pueriliter, tum ne efficit [quidem], quod vult. Nam
et ipsa declinatio ad libidinem fingitur – ait enim declinare atomum
sine causa; quo nihil turpius physico, quam fieri quicquam sine causa
dicere, – et illum motum naturalem omnium ponderum, ut ipse constituit,
e regione inferiorem locum petentium sine causa eripuit atomis nec tamen
id, cuius causa haec finxerat, assecutus est.

Nam si omnes atomi declinabunt, nullae umquam cohaerescent, sive aliae
declinabunt, aliae suo nutu recte ferentur, primum erit hoc quasi,
provincias atomis dare, quae recte, quae oblique ferantur, deinde eadem
illa atomorum, in quo etiam Democritus haeret, turbulenta concursio hunc
mundi ornatum efficere non poterit. Ne illud quidem physici, credere
aliquid esse minimum, quod profecto numquam putavisset, si a Polyaeno,
familiari suo, geometrica discere maluisset quam illum etiam ipsum
dedocere. Sol Democrito magnus videtur, quippe homini erudito in
geometriaque perfecto, huic pedalis fortasse; tantum enim esse censet,
quantus videtur, vel paulo aut maiorem aut minorem.

Ita, quae mutat, ea corrumpit, quae sequitur sunt tota Democriti, atomi,
inane, imagines, quae […] nominant, quorum incursione non solum
videamus, sed etiam cogitemus; infinitio ipsa, quam […] vocant, tota ab
illo est, tum innumerabiles mundi, qui et oriantur et intereant cotidie.
Quae etsi mihi nullo modo probantur, tamen Democritum laudatum a ceteris
ab hoc, qui eum unum secutus esset, nollem vituperatum.

Iam in altera philosophiae parte. Quae est quaerendi ac disserendi, quae
[…] dicitur, iste vester plane, ut mihi quidem videtur, inermis ac nudus
est. Tollit definitiones, nihil de dividendo ac partiendo docet, non quo
modo efficiatur concludaturque ratio tradit, non qua via captiosa
solvantur ambigua distinguantur ostendit; iudicia rerum in sensibus
ponit, quibus si semel aliquid falsi pro vero probatum sit, sublatum
esse omne iudicium veri et falsi putat.

Confirmat autem illud vel maxime, quod ipsa natura, ut ait ille, sciscat
et probet, id est voluptatem et dolorem. Ad haec et quae sequamur et
quae fugiamus refert omnia. Quod quamquam Aristippi est a Cyrenaicisque
melius liberiusque defenditur, tamen eius modi esse iudico, ut nihil
homine videatur indignius. Ad maiora enim quaedam nos natura genuit et
conformavit, ut mihi quidem videtur. Ac fieri potest, ut errem, sed ita
prorsus existimo, neque eum Torquatum, qui hoc primus cognomen
invenerit, aut torquem illum hosti detraxisse, ut aliquam ex eo
perciperet corpore voluptatem, aut cum Latinis tertio consulatu
conflixisse apud Veserim propter voluptatem; quod vero securi percussit
filium, privavisse se etiam videtur multis voluptatibus, cum ipsi
naturae patrioque amori praetulerit ius maiestatis atque imperii.

Quid? T. Torquatus, is qui consul cum Cn.\ Octavio fuit, cum illam
severitatem in eo filio adhibuit, quem in adoptionem D. Silano
emancipaverat, ut eum Macedonum legatis accusantibus, quod pecunias
praetorem in provincia cepisse arguerent, causam apud se dicere iuberet
reque ex utraque parte audita pronuntiaret eum non talem videri fuisse
in imperio, quales eius maiores fuissent, et in conspectum suum venire
vetuit, numquid tibi videtur de voluptatibus suis cogitavisse?

Sed ut omittam pericula, labores, dolorem etiam, quem optimus quisque
pro patria et pro suis suscipit, ut non modo nullam captet, sed etiam
praetereat omnes voluptates, dolores denique quosvis suscipere malit
quam deserere ullam officii partem, ad ea, quae hoc non minus declarant,
sed videntur leviora, veniamus.

Quid tibi, Torquate, quid huic Triario litterae, quid historiae
cognitioque rerum, quid poetarum evolutio, quid tanta tot versuum
memoria voluptatis affert? Nec mihi illud dixeris: ‘Haec enim ipsa mihi
sunt voluptati, et erant illa Torquatis.’ Numquam hoc ita defendit
Epicurus neque Metrodorus aut quisquam eorum, qui aut saperet aliquid
aut ista didicisset. Et quod quaeritur saepe, cur tam multi sint
Epicurei, sunt aliae quoque causae, sed multitudinem haec maxime
allicit, quod ita putant dici ab illo, recta et honesta quae sint, ea
facere ipsa per se laetitiam, id est voluptatem. Homines optimi non
intellegunt totam rationem everti, si ita res se habeat. Nam si
concederetur, etiamsi ad corpus nihil referatur, ista sua sponte et per
se esse iucunda, per se esset et virtus et cognitio rerum, quod minime
ille vult expetenda.

Haec igitur Epicuri non probo, inquam. De cetero vellem equidem aut ipse
doctrinis fuisset instructior – est enim, quod tibi ita videri necesse
est, non satis politus iis artibus, quas qui tenent, eruditi appellantur
– aut ne deterruisset alios a studiis. Quamquam te quidem video minime
esse deterritum.

Quae cum dixissem, magis ut illum provocarem quam ut ipse loquerer, tum
Triarius leniter arridens: Tu quidem, inquit, totum Epicurum paene e
philosophorum choro sustulisti. Quid ei reliquisti, nisi te, quoquo modo
loqueretur, intellegere, quid diceret? Aliena dixit in physicis nec ea
ipsa, quae tibi probarentur; si qua in iis corrigere voluit, deteriora
fecit. Disserendi artem nullam habuit. Voluptatem cum summum bonum
diceret, primum in eo ipso parum vidit, deinde hoc quoque alienum; nam
ante Aristippus, et ille melius. Addidisti ad extremum etiam indoctum
fuisse.

Fieri, inquam, Triari, nullo pacto potest, ut non dicas, quid non probes
eius, a quo dissentias. Quid enim me prohiberet Epicureum esse, si
probarem, quae ille diceret? Cum praesertim illa perdiscere ludus esset.
Quam ob rem dissentientium inter se reprehensiones non sunt
vituperandae, maledicta, contumeliae, tum iracundiae, contentiones
concertationesque in disputando pertinaces indignae philosophia mihi
videri solent.

Tum Torquatus: Prorsus, inquit, assentior; neque enim disputari sine
reprehensione nec cum iracundia aut pertinacia recte disputari potest.
Sed ad haec, nisi molestum est, habeo quae velim. An me, inquam, nisi te
audire vellem, censes haec dicturum fuisse? Utrum igitur percurri omnem
Epicuri disciplinam placet an de una voluptate quaeri, de qua omne
certamen est? Tuo vero id quidem, inquam, arbitratu. Sic faciam igitur,
inquit: unam rem explicabo, eamque maximam, de physicis alias, et quidem
tibi et declinationem istam atomorum et magnitudinem solis probabo et
Democriti errata ab Epicuro reprehensa et correcta permulta. Nunc dicam
de voluptate, nihil scilicet novi, ea tamen, quae te ipsum probaturum
esse confidam.

Certe, inquam, pertinax non ero tibique, si mihi probabis ea, quae
dices, libenter assentiar. Probabo, inquit, modo ista sis aequitate,
quam ostendis. Sed uti oratione perpetua malo quam interrogare aut
interrogari. Ut placet, inquam. Tum dicere exorsus est. Primum igitur,
inquit, sic agam, ut ipsi auctori huius disciplinae placet: constituam,
quid et quale sit id, de quo quaerimus, non quo ignorare vos arbitrer,
sed ut ratione et via procedat oratio. Quaerimus igitur, quid sit
extremum et ultimum bonorum, quod omnium philosophorum sententia tale
debet esse, ut ad id omnia referri oporteat, ipsum autem nusquam. Hoc
Epicurus in voluptate ponit, quod summum bonum esse vult, summumque
malum dolorem, idque instituit docere sic:

Omne animal, simul atque natum sit, voluptatem appetere eaque gaudere ut
summo bono, dolorem aspernari ut summum malum et, quantum possit, a se
repellere, idque facere nondum depravatum ipsa natura incorrupte atque
integre iudicante. Itaque negat opus esse ratione neque disputatione,
quam ob rem voluptas expetenda, fugiendus dolor sit. Sentiri haec putat,
ut calere ignem, nivem esse albam, dulce mel. Quorum nihil oportere
exquisitis rationibus confirmare, tantum satis esse admonere. Interesse
enim inter argumentum conclusionemque rationis et inter mediocrem
animadversionem atque admonitionem. Altera occulta quaedam et quasi
involuta aperiri, altera prompta et aperta iudicari. Etenim quoniam
detractis de homine sensibus reliqui nihil est, necesse est, quid aut ad
naturam aut contra sit, a natura ipsa iudicari. Ea quid percipit aut
quid iudicat, quo aut petat aut fugiat aliquid, praeter voluptatem et
dolorem?

Sunt autem quidam e nostris, qui haec subtilius velint tradere et negent
satis esse, quid bonum sit aut quid malum, sensu iudicari, sed animo
etiam ac ratione intellegi posse et voluptatem ipsam per se esse
expetendam et dolorem ipsum per se esse fugiendum. Itaque aiunt hanc
quasi naturalem atque insitam in animis nostris inesse notionem, ut
alterum esse appetendum, alterum aspernandum sentiamus. Alii autem,
quibus ego assentior, cum a philosophis compluribus permulta dicantur,
cur nec voluptas in bonis sit numeranda nec in malis dolor, non
existimant oportere nimium nos causae confidere, sed et argumentandum et
accurate disserendum et rationibus conquisitis de voluptate et dolore
disputandum putant.

Sed ut perspiciatis, unde omnis iste natus error sit voluptatem
accusantium doloremque laudantium, totam rem aperiam eaque ipsa, quae ab
illo inventore veritatis et quasi architecto beatae vitae dicta sunt,
explicabo. Nemo enim ipsam voluptatem, quia voluptas sit, aspernatur aut
odit aut fugit, sed quia consequuntur magni dolores eos, qui ratione
voluptatem sequi nesciunt, neque porro quisquam est, qui dolorem ipsum,
quia dolor sit, amet, consectetur, adipisci velit, sed quia non numquam
eius modi tempora incidunt, ut labore et dolore magnam aliquam quaerat
voluptatem. Ut enim ad minima veniam, quis nostrum exercitationem ullam
corporis suscipit laboriosam, nisi ut aliquid ex ea commodi consequatur?
Quis autem vel eum iure reprehenderit, qui in ea voluptate velit esse,
quam nihil molestiae consequatur, vel illum, qui dolorem eum fugiat, quo
voluptas nulla pariatur?

At vero eos et accusamus et iusto odio dignissimos ducimus, qui
blanditiis praesentium voluptatum deleniti atque corrupti, quos dolores
et quas molestias excepturi sint, obcaecati cupiditate non provident,
similique sunt in culpa, qui officia deserunt mollitia animi, id est
laborum et dolorum fuga. Et harum quidem rerum facilis est et expedita
distinctio. Nam libero tempore, cum soluta nobis est eligendi optio,
cumque nihil impedit, quo minus id, quod maxime placeat, facere
possimus, omnis voluptas assumenda est, omnis dolor repellendus.
Temporibus autem quibusdam et aut officiis debitis aut rerum
necessitatibus saepe eveniet, ut et voluptates repudiandae sint et
molestiae non recusandae. Itaque earum rerum hic tenetur a sapiente
delectus, ut aut reiciendis voluptatibus maiores alias consequatur aut
perferendis doloribus asperiores repellat.

Hanc ego cum teneam sententiam, quid est cur verear, ne ad eam non
possim accommodare Torquatos nostros? Quos tu paulo ante cum memoriter,
tum etiam erga nos amice et benivole collegisti, nec me tamen laudandis
maioribus meis corrupisti nec segniorem ad respondendum reddidisti.
Quorum facta quem ad modum, quaeso, interpretaris? Sicine eos censes aut
in armatum hostem impetum fecisse aut in liberos atque in sanguinem suum
tam crudelis fuisse, nihil ut de utilitatibus, nihil ut de commodis suis
cogitarent? At id ne ferae quidem faciunt, ut ita ruant itaque turbent,
ut earum motus et impetus quo pertineant non intellegamus, tu tam
egregios viros censes tantas res gessisse sine causa?

Quae fuerit causa, mox videro; interea hoc tenebo, si ob aliquam causam
ista, quae sine dubio praeclara sunt, fecerint, virtutem iis per se
ipsam causam non fuisse. – Torquem detraxit hosti. – Et quidem se texit,
ne interiret. – At magnum periculum adiit. – In oculis quidem exercitus.
– Quid ex eo est consecutus? – Laudem et caritatem, quae sunt vitae sine
metu degendae praesidia firmissima. – Filium morte multavit. – Si sine
causa, nollem me ab eo ortum, tam inportuno tamque crudeli; sin, ut
dolore suo sanciret militaris imperii disciplinam exercitumque in
gravissimo bello animadversionis metu contineret, saluti prospexit
civium, qua intellegebat contineri suam. Atque haec ratio late patet.

In quo enim maxime consuevit iactare vestra se oratio, tua praesertim,
qui studiose antiqua persequeris, claris et fortibus viris commemorandis
eorumque factis non emolumento aliquo, sed ipsius honestatis decore
laudandis, id totum evertitur eo delectu rerum, quem modo dixi,
constituto, ut aut voluptates omittantur maiorum voluptatum
adipiscendarum causa aut dolores suscipiantur maiorum dolorum
effugiendorum gratia.

Sed de clarorum hominum factis illustribus et gloriosis satis hoc loco
dictum sit. Erit enim iam de omnium virtutum cursu ad voluptatem
proprius disserendi locus. Nunc autem explicabo, voluptas ipsa quae
qualisque sit, ut tollatur error omnis imperitorum intellegaturque ea,
quae voluptaria, delicata, mollis habeatur disciplina, quam gravis, quam
continens, quam severa sit. Non enim hanc solam sequimur, quae suavitate
aliqua naturam ipsam movet et cum iucunditate quadam percipitur
sensibus, sed maximam voluptatem illam habemus, quae percipitur omni
dolore detracto, nam quoniam, cum privamur dolore, ipsa liberatione et
vacuitate omnis molestiae gaudemus, omne autem id, quo gaudemus,
voluptas est, ut omne, quo offendimur, dolor, doloris omnis privatio
recte nominata est voluptas. Ut enim, cum cibo et potione fames sitisque
depulsa est, ipsa detractio molestiae consecutionem affert voluptatis,
sic in omni re doloris amotio successionem efficit voluptatis.

Itaque non placuit Epicuro medium esse quiddam inter dolorem et
voluptatem; illud enim ipsum, quod quibusdam medium videretur, cum omni
dolore careret, non modo voluptatem esse, verum etiam summam voluptatem.
Quisquis enim sentit, quem ad modum sit affectus, eum necesse est aut in
voluptate esse aut in dolore. Omnis autem privatione doloris putat
Epicurus terminari summam voluptatem, ut postea variari voluptas
distinguique possit, augeri amplificarique non possit.

At etiam Athenis, ut e patre audiebam facete et urbane Stoicos
irridente, statua est in Ceramico Chrysippi sedentis porrecta manu, quae
manus significet illum in hae esse rogatiuncula delectatum: ‘Numquidnam
manus tua sic affecta, quem ad modum affecta nunc est, desiderat?’ –
Nihil sane. – ‘At, si voluptas esset bonum, desideraret.’ – Ita credo.
– ‘Non est igitur voluptas bonum.’ Hoc ne statuam quidem dicturam pater
aiebat, si loqui posset. Conclusum est enim contra Cyrenaicos satis
acute, nihil ad Epicurum. Nam si ea sola voluptas esset, quae quasi
titillaret sensus, ut ita dicam, et ad eos cum suavitate afflueret et
illaberetur, nec manus esse contenta posset nec ulla pars vacuitate
doloris sine iucundo motu voluptatis. Sin autem summa voluptas est, ut
Epicuro placet, nihil dolere, primum tibi recte, Chrysippe, concessum
est nihil desiderare manum, cum ita esset affecta, secundum non recte,
si voluptas esset bonum, fuisse desideraturam. Idcirco enim non
desideraret, quia, quod dolore caret, id in voluptate est.

Extremum autem esse bonorum voluptatem ex hoc facillime perspici potest:
Constituamus aliquem magnis, multis, perpetuis fruentem et animo et
corpore voluptatibus nullo dolore nec impediente nec inpendente, quem
tandem hoc statu praestabiliorem aut magis expetendum possimus dicere?
Inesse enim necesse est in eo, qui ita sit affectus, et firmitatem animi
nec mortem nec dolorem timentis, quod mors sensu careat, dolor in
longinquitate levis, in gravitate brevis soleat esse, ut eius
magnitudinem celeritas, diuturnitatem allevatio consoletur.

Ad ea cum accedit, ut neque divinum numen horreat nec praeteritas
voluptates effluere patiatur earumque assidua recordatione laetetur,
quid est, quod huc possit, quod melius sit, accedere? Statue contra
aliquem confectum tantis animi corporisque doloribus, quanti in hominem
maximi cadere possunt, nulla spe proposita fore levius aliquando, nulla
praeterea neque praesenti nec expectata voluptate, quid eo miserius dici
aut fingi potest? Quodsi vita doloribus referta maxime fugienda est,
summum profecto malum est vivere cum dolore, cui sententiae consentaneum
est ultimum esse bonorum eum voluptate vivere. Nec enim habet nostra
mens quicquam, ubi consistat tamquam in extremo, omnesque et metus et
aegritudines ad dolorem referuntur, nec praeterea est res ulla, quae sua
natura aut sollicitare possit aut angere.

Praeterea et appetendi et refugiendi et omnino rerum gerendarum initia
proficiscuntur aut a voluptate aut a dolore. Quod cum ita sit,
perspicuum est omnis rectas res atque laudabilis eo referri, ut cum
voluptate vivatur. Quoniam autem id est vel summum bonorum vel ultimum
vel extremum – quod Graeci […] nominant –, quod ipsum nullam ad aliam
rem, ad id autem res referuntur omnes, fatendum est summum esse bonum
iucunde vivere.

Id qui in una virtute ponunt et splendore nominis capti quid natura
postulet non intellegunt, errore maximo, si Epicurum audire voluerint,
liberabuntur: istae enim vestrae eximiae pulchraeque virtutes nisi
voluptatem efficerent, quis eas aut laudabilis aut expetendas
arbitraretur? Ut enim medicorum scientiam non ipsius artis, sed bonae
valetudinis causa probamus, et gubernatoris ars, quia bene navigandi
rationem habet, utilitate, non arte laudatur, sic sapientia, quae ars
vivendi putanda est, non expeteretur, si nihil efficeret; nunc
expetitur, quod est tamquam artifex conquirendae et comparandae
voluptatis –

Quam autem ego dicam voluptatem, iam videtis, ne invidia verbi
labefactetur oratio mea –. Nam cum ignoratione rerum bonarum et malarum
maxime hominum vita vexetur, ob eumque errorem et voluptatibus maximis
saepe priventur et durissimis animi doloribus torqueantur, sapientia est
adhibenda, quae et terroribus cupiditatibusque detractis et omnium
falsarum opinionum temeritate derepta certissimam se nobis ducem
praebeat ad voluptatem. Sapientia enim est una, quae maestitiam pellat
ex animis, quae nos exhorrescere metu non sinat. Qua praeceptrice in
tranquillitate vivi potest omnium cupiditatum ardore restincto.
Cupiditates enim sunt insatiabiles, quae non modo singulos homines, sed
universas familias evertunt, totam etiam labefactant saepe rem publicam.

Ex cupiditatibus odia, discidia, discordiae, seditiones, bella
nascuntur, nec eae se foris solum iactant nec tantum in alios caeco
impetu incurrunt, sed intus etiam in animis inclusae inter se dissident
atque discordant, ex quo vitam amarissimam necesse est effici, ut
sapiens solum amputata circumcisaque inanitate omni et errore naturae
finibus contentus sine aegritudine possit et sine metu vivere.

Quae est enim aut utilior aut ad bene vivendum aptior partitio quam
illa, qua est usus Epicurus? Qui unum genus posuit earum cupiditatum,
quae essent et naturales et necessariae, alterum, quae naturales essent
nec tamen necessariae, tertium, quae nec naturales nec necessariae.
Quarum ea ratio est, ut necessariae nec opera multa nec impensa
expleantur; ne naturales quidem multa desiderant, propterea quod ipsa
natura divitias, quibus contenta sit, et parabilis et terminatas habet;
inanium autem cupiditatum nec modus ullus nec finis inveniri potest.

Quodsi vitam omnem perturbari videmus errore et inscientia,
sapientiamque esse solam, quae nos a libidinum impetu et a formidinum
terrore vindicet et ipsius fortunae modice ferre doceat iniurias et
omnis monstret vias, quae ad quietem et ad tranquillitatem ferant, quid
est cur dubitemus dicere et sapientiam propter voluptates expetendam et
insipientiam propter molestias esse fugiendam?

Eademque ratione ne temperantiam quidem propter se expetendam esse
dicemus, sed quia pacem animis afferat et eos quasi concordia quadam
placet ac leniat. Temperantia est enim, quae in rebus aut expetendis aut
fugiendis ut rationem sequamur monet. Nec enim satis est iudicare quid
faciendum non faciendumve sit, sed stare etiam oportet in eo, quod sit
iudicatum. Plerique autem, quod tenere atque servare id, quod ipsi
statuerunt, non possunt, victi et debilitati obiecta specie voluptatis
tradunt se libidinibus constringendos nec quid eventurum sit provident
ob eamque causam propter voluptatem et parvam et non necessariam et quae
vel aliter pararetur et qua etiam carere possent sine dolore tum in
morbos gravis, tum in damna, tum in dedecora incurrunt, saepe etiam
legum iudiciorumque poenis obligantur.

Qui autem ita frui volunt voluptatibus, ut nulli propter eas
consequantur dolores, et qui suum iudicium retinent, ne voluptate victi
faciant id, quod sentiant non esse faciendum, ii voluptatem maximam
adipiscuntur praetermittenda voluptate. Idem etiam dolorem saepe
perpetiuntur, ne, si id non faciant, incidant in maiorem. Ex quo
intellegitur nec intemperantiam propter se esse fugiendam
temperantiamque expetendam, non quia voluptates fugiat, sed quia maiores
consequatur.

Eadem fortitudinis ratio reperietur. Nam neque laborum perfunctio neque
perpessio dolorum per se ipsa allicit nec patientia nec assiduitas nec
vigiliae nec ea ipsa, quae laudatur, industria, ne fortitudo quidem, sed
ista sequimur, ut sine cura metuque vivamus animumque et corpus, quantum
efficere possimus, molestia liberemus. Ut enim mortis metu omnis quietae
vitae status perturbatur, et ut succumbere doloribus eosque humili animo
inbecilloque ferre miserum est, ob eamque debilitatem animi multi
parentes, multi amicos, non nulli patriam, plerique autem se ipsos
penitus perdiderunt, sic robustus animus et excelsus omni est liber cura
et angore, cum et mortem contemnit, qua qui affecti sunt in eadem causa
sunt, qua ante quam nati, et ad dolores ita paratus est, ut meminerit
maximos morte finiri, parvos multa habere intervalla requietis,
mediocrium nos esse dominos, ut, si tolerabiles sint, feramus, si minus,
animo aequo e vita, cum ea non placeat, tamquam e theatro exeamus.
Quibus rebus intellegitur nec timiditatem ignaviamque vituperari nec
fortitudinem patientiamque laudari suo nomine, sed illas reici, quia
dolorem pariant, has optari, quia voluptatem.

Iustitia restat, ut de omni virtute sit dictum. Sed similia fere dici
possunt. Ut enim sapientiam, temperantiam, fortitudinem copulatas esse
docui cum voluptate, ut ab ea nullo modo nec divelli nec distrahi
possint, sic de iustitia iudicandum est, quae non modo numquam nocet
cuiquam, sed contra semper afficit cum vi sua atque natura, quod
tranquillat animos, tum spe nihil earum rerum defuturum, quas natura non
depravata desiderat. [et] quem ad modum temeritas et libido et ignavia
semper animum excruciant et semper sollicitant turbulentaeque sunt, sic
[inprobitas si] cuius in mente consedit, hoc ipso, quod adest,
turbulenta est; si vero molita quippiam est, quamvis occulte fecerit,
numquam tamen id confidet fore semper occultum. Plerumque improborum
facta primo suspicio insequitur, dein sermo atque fama, tum accusator,
tum iudex;

Multi etiam, ut te consule, ipsi se indicaverunt. Quodsi qui satis sibi
contra hominum conscientiam saepti esse et muniti videntur, deorum tamen
horrent easque ipsas sollicitudines, quibus eorum animi noctesque
diesque exeduntur, a diis inmortalibus supplicii causa importari putant.
Quae autem tanta ex improbis factis ad minuendas vitae molestias
accessio potest fieri, quanta ad augendas, cum conscientia factorum, tum
poena legum odioque civium? Et tamen in quibusdam neque pecuniae modus
est neque honoris neque imperii nec libidinum nec epularum nec
reliquarum cupiditatum, quas nulla praeda umquam improbe parta minuit,
[sed] potius inflammat, ut coercendi magis quam dedocendi esse
videantur.

Invitat igitur vera ratio bene sanos ad iustitiam, aequitatem, fidem,
neque homini infanti aut inpotenti iniuste facta conducunt, qui nec
facile efficere possit, quod conetur, nec optinere, si effecerit, et
opes vel fortunae vel ingenii liberalitati magis conveniunt, qua qui
utuntur, benivolentiam sibi conciliant et, quod aptissimum est ad quiete
vivendum, caritatem, praesertim cum omnino nulla sit causa peccandi.

Quae enim cupiditates a natura proficiscuntur, facile explentur sine
ulla iniuria, quae autem inanes sunt, iis parendum non est. Nihil enim
desiderabile concupiscunt, plusque in ipsa iniuria detrimenti est quam
in iis rebus emolumenti, quae pariuntur iniuria. Itaque ne iustitiam
quidem recte quis dixerit per se ipsam optabilem, sed quia iucunditatis
vel plurimum afferat. Nam diligi et carum esse iucundum est propterea,
quia tutiorem vitam et voluptatem pleniorem efficit. Itaque non ob ea
solum incommoda, quae eveniunt inprobis, fugiendam inprobitatem putamus,
sed multo etiam magis, quod, cuius in animo versatur, numquam sinit eum
respirare, numquam adquiescere.

Quodsi ne ipsarum quidem virtutum laus, in qua maxime ceterorum
philosophorum exultat oratio, reperire exitum potest, nisi derigatur ad
voluptatem, voluptas autem est sola, quae nos vocet ad se et alliciat
suapte natura, non potest esse dubium, quin id sit summum atque extremum
bonorum omnium, beateque vivere nihil aliud sit nisi cum voluptate
vivere.

Huic certae stabilique sententiae quae sint coniuncta explicabo brevi.
Nullus in ipsis error est finibus bonorum et malorum, id est in
voluptate aut in dolore, sed in his rebus peccant, cum e quibus haec
efficiantur ignorant. Animi autem voluptates et dolores nasci fatemur e
corporis voluptatibus et doloribus – itaque concedo, quod modo dicebas,
cadere causa, si qui e nostris aliter existimant, quos quidem video esse
multos, sed imperitos –, quamquam autem et laetitiam nobis voluptas
animi et molestiam dolor afferat, eorum tamen utrumque et ortum esse e
corpore et ad corpus referri, nec ob eam causam non multo maiores esse
et voluptates et dolores animi quam corporis. Nam corpore nihil nisi
praesens et quod adest sentire possumus, animo autem et praeterita et
futura. Ut enim aeque doleamus animo, cum corpore dolemus, fieri tamen
permagna accessio potest, si aliquod aeternum et infinitum impendere
malum nobis opinemur. Quod idem licet transferre in voluptatem, ut ea
maior sit, si nihil tale metuamus.

Iam illud quidem perspicuum est, maximam animi aut voluptatem aut
molestiam plus aut ad beatam aut ad miseram vitam afferre momenti quam
eorum utrumvis, si aeque diu sit in corpore. Non placet autem detracta
voluptate aegritudinem statim consequi, nisi in voluptatis locum dolor
forte successerit, at contra gaudere nosmet omittendis doloribus,
etiamsi voluptas ea, quae sensum moveat, nulla successerit, eoque
intellegi potest quanta voluptas sit non dolere.

Sed ut iis bonis erigimur, quae expectamus, sic laetamur iis, quae
recordamur. Stulti autem malorum memoria torquentur, sapientes bona
praeterita grata recordatione renovata delectant. Est autem situm in
nobis ut et adversa quasi perpetua oblivione obruamus et secunda iucunde
ac suaviter meminerimus. Sed cum ea, quae praeterierunt, acri animo et
attento intuemur, tum fit ut aegritudo sequatur, si illa mala sint,
laetitia, si bona.

O praeclaram beate vivendi et apertam et simplicem et directam viam! Cum
enim certe nihil homini possit melius esse quam vacare omni dolore et
molestia perfruique maximis et animi et corporis voluptatibus, videtisne
quam nihil praetermittatur quod vitam adiuvet, quo facilius id, quod
propositum est, summum bonum consequamur? Clamat Epicurus, is quem vos
nimis voluptatibus esse deditum dicitis; non posse iucunde vivi, nisi
sapienter, honeste iusteque vivatur, nec sapienter, honeste, iuste, nisi
iucunde.

Neque enim civitas in seditione beata esse potest nec in discordia
dominorum domus; quo minus animus a se ipse dissidens secumque
discordans gustare partem ullam liquidae voluptatis et liberae potest.
Atqui pugnantibus et contrariis studiis consiliisque semper utens nihil
quieti videre, nihil tranquilli potest.

Quodsi corporis gravioribus morbis vitae iucunditas impeditur, quanto
magis animi morbis impediri necesse est! Animi autem morbi sunt
cupiditates inmensae et inanes divitiarum, gloriae, dominationis,
libidinosarum etiam voluptatum. Accedunt aegritudines, molestiae,
maerores, qui exedunt animos conficiuntque curis hominum non
intellegentium nihil dolendum esse animo, quod sit a dolore corporis
praesenti futurove seiunctum. Nec vero quisquam stultus non horum
morborum aliquo laborat, nemo igitur est non miser.

Accedit etiam mors, quae quasi saxum Tantalo semper impendet, tum
superstitio, qua qui est imbutus quietus esse numquam potest. Praeterea
bona praeterita non meminerunt, praesentibus non fruuntur, futura modo
expectant, quae quia certa esse non possunt, conficiuntur et angore et
metu maximeque cruciantur, cum sero sentiunt frustra se aut pecuniae
studuisse aut imperiis aut opibus aut gloriae. Nullas enim consequuntur
voluptates, quarum potiendi spe inflammati multos labores magnosque
susceperant.

Ecce autem alii minuti et angusti aut omnia semper desperantes aut
malivoli, invidi, difficiles, lucifugi, maledici, monstruosi, alii autem
etiam amatoriis levitatibus dediti, alii petulantes, alii audaces,
protervi, idem intemperantes et ignavi, numquam in sententia
permanentes, quas ob causas in eorum vita nulla est intercapedo
molestiae. Igitur neque stultorum quisquam beatus neque sapientium non
beatus. Multoque hoc melius nos veriusque quam Stoici. Illi enim negant
esse bonum quicquam nisi nescio quam illam umbram, quod appellant
honestum non tam solido quam splendido nomine, virtutem autem nixam hoc
honesto nullam requirere voluptatem atque ad beate vivendum se ipsa esse
contentam.

Sed possunt haec quadam ratione dici non modo non repugnantibus, verum
etiam approbantibus nobis. Sic enim ab Epicuro sapiens semper beatus
inducitur: finitas habet cupiditates, neglegit mortem, de diis
inmortalibus sine ullo metu vera sentit, non dubitat, si ita melius sit,
migrare de vita. His rebus instructus semper est in voluptate. Neque
enim tempus est ullum, quo non plus voluptatum habeat quam dolorum. Nam
et praeterita grate meminit et praesentibus ita potitur, ut animadvertat
quanta sint ea quamque iucunda, neque pendet ex futuris, sed expectat
illa, fruitur praesentibus ab iisque vitiis, quae paulo ante collegi,
abest plurimum et, cum stultorum vitam cum sua comparat, magna afficitur
voluptate. Dolores autem si qui incurrunt, numquam vim tantam habent, ut
non plus habeat sapiens, quod gaudeat, quam quod angatur.

Optime vero Epicurus, quod exiguam dixit fortunam intervenire sapienti
maximasque ab eo et gravissimas res consilio ipsius et ratione
administrari neque maiorem voluptatem ex infinito tempore aetatis
percipi posse, quam ex hoc percipiatur, quod videamus esse finitum. In
dialectica autem vestra nullam existimavit esse nec ad melius vivendum
nec ad commodius disserendum viam. In physicis plurimum posuit. Ea
scientia et verborum vis et natura orationis et consequentium
repugnantiumve ratio potest perspici. Omnium autem rerum natura cognita
levamur superstitione, liberamur mortis metu, non conturbamur
ignoratione rerum, e qua ipsa horribiles existunt saepe formidines.
Denique etiam morati melius erimus, cum didicerimus quid natura
desideret. Tum vero, si stabilem scientiam rerum tenebimus, servata
illa, quae quasi delapsa de caelo est ad cognitionem omnium, regula, ad
quam omnia iudicia rerum dirigentur, numquam ullius oratione victi
sententia desistemus.

Nisi autem rerum natura perspecta erit, nullo modo poterimus sensuum
iudicia defendere. Quicquid porro animo cernimus, id omne oritur a
sensibus; qui si omnes veri erunt, ut Epicuri ratio docet, tum denique
poterit aliquid cognosci et percipi. Quos qui tollunt et nihil posse
percipi dicunt, ii remotis sensibus ne id ipsum quidem expedire possunt,
quod disserunt. Praeterea sublata cognitione et scientia tollitur omnis
ratio et vitae degendae et rerum gerendarum. Sic e physicis et fortitudo
sumitur contra mortis timorem et constantia contra metum religionis et
sedatio animi omnium rerum occultarum ignoratione sublata et moderatio
natura cupiditatum generibusque earum explicatis, et, ut modo docui,
cognitionis regula et iudicio ab eadem illa constituto veri a falso
distinctio traditur.

Restat locus huic disputationi vel maxime necessarius de amicitia, quam,
si voluptas summum sit bonum, affirmatis nullam omnino fore. De qua
Epicurus quidem ita dicit, omnium rerum, quas ad beate vivendum
sapientia comparaverit, nihil esse maius amicitia, nihil uberius, nihil
iucundius. Nec vero hoc oratione solum, sed multo magis vita et factis
et moribus comprobavit. Quod quam magnum sit fictae veterum fabulae
declarant, in quibus tam multis tamque variis ab ultima antiquitate
repetitis tria vix amicorum paria reperiuntur, ut ad Orestem pervenias
profectus a Theseo. At vero Epicurus una in domo, et ea quidem angusta,
quam magnos quantaque amoris conspiratione consentientis tenuit amicorum
greges! Quod fit etiam nunc ab Epicureis. Sed ad rem redeamus; de
hominibus dici non necesse est.

Tribus igitur modis video esse a nostris de amicitia disputatum. Alii
cum eas voluptates, quae ad amicos pertinerent, negarent esse per se
ipsas tam expetendas, quam nostras expeteremus, quo loco videtur
quibusdam stabilitas amicitiae vacillare, tuentur tamen eum locum seque
facile, ut mihi videtur, expediunt. Ut enim virtutes, de quibus ante
dictum est, sic amicitiam negant posse a voluptate discedere. Nam cum
solitudo et vita sine amicis insidiarum et metus plena sit, ratio ipsa
monet amicitias comparare, quibus partis confirmatur animus et a spe
pariendarum voluptatum seiungi non potest.

Atque ut odia, invidiae, despicationes adversantur voluptatibus, sic
amicitiae non modo fautrices fidelissimae, sed etiam effectrices sunt
voluptatum tam amicis quam sibi, quibus non solum praesentibus fruuntur,
sed etiam spe eriguntur consequentis ac posteri temporis. Quod quia
nullo modo sine amicitia firmam et perpetuam iucunditatem vitae tenere
possumus neque vero ipsam amicitiam tueri, nisi aeque amicos et nosmet
ipsos diligamus, idcirco et hoc ipsum efficitur in amicitia, et amicitia
cum voluptate conectitur. Nam et laetamur amicorum laetitia aeque atque
nostra et pariter dolemus angoribus.

Quocirca eodem modo sapiens erit affectus erga amicum, quo in se ipsum,
quosque labores propter suam voluptatem susciperet, eosdem suscipiet
propter amici voluptatem. Quaeque de virtutibus dicta sunt, quem ad
modum eae semper voluptatibus inhaererent, eadem de amicitia dicenda
sunt. Praeclare enim Epicurus his paene verbis: ‘Eadem’, inquit,
‘scientia confirmavit animum, ne quod aut sempiternum aut diuturnum
timeret malum, quae perspexit in hoc ipso vitae spatio amicitiae
praesidium esse firmissimum.’

Sunt autem quidam Epicurei timidiores paulo contra vestra convicia, sed
tamen satis acuti, qui verentur ne, si amicitiam propter nostram
voluptatem expetendam putemus, tota amicitia quasi claudicare videatur.
Itaque primos congressus copulationesque et consuetudinum instituendarum
voluntates fieri propter voluptatem; cum autem usus progrediens
familiaritatem effecerit, tum amorem efflorescere tantum, ut, etiamsi
nulla sit utilitas ex amicitia, tamen ipsi amici propter se ipsos
amentur. Etenim si loca, si fana, si urbes, si gymnasia, si campum, si
canes, si equos, si ludicra exercendi aut venandi consuetudine adamare
solemus, quanto id in hominum consuetudine facilius fieri poterit et
iustius?

Sunt autem, qui dicant foedus esse quoddam sapientium, ut ne minus
amicos quam se ipsos diligant. Quod et posse fieri intellegimus et saepe
etiam videmus, et perspicuum est nihil ad iucunde vivendum reperiri
posse, quod coniunctione tali sit aptius. Quibus ex omnibus iudicari
potest non modo non impediri rationem amicitiae, si summum bonum in
voluptate ponatur, sed sine hoc institutionem omnino amicitiae non posse
reperiri.

Quapropter si ea, quae dixi, sole ipso illustriora et clariora sunt, si
omnia dixi hausta e fonte naturae, si tota oratio nostra omnem sibi
fidem sensibus confirmat, id est incorruptis atque integris testibus, si
infantes pueri, mutae etiam bestiae paene loquuntur magistra ac duce
natura nihil esse prosperum nisi voluptatem, nihil asperum nisi dolorem,
de quibus neque depravate iudicant neque corrupte, nonne ei maximam
gratiam habere debemus, qui hac exaudita quasi voce naturae sic eam
firme graviterque comprehenderit, ut omnes bene sanos in viam placatae,
tranquillae, quietae, beatae vitae deduceret? Qui quod tibi parum
videtur eruditus, ea causa est, quod nullam eruditionem esse duxit, nisi
quae beatae vitae disciplinam iuvaret.

An ille tempus aut in poetis evolvendis, ut ego et Triarius te hortatore
facimus, consumeret, in quibus nulla solida utilitas omnisque puerilis
est delectatio, aut se, ut Plato, in musicis, geometria, numeris, astris
contereret, quae et a falsis initiis profecta vera esse non possunt et,
si essent vera, nihil afferrent, quo iucundius, id est quo melius
viveremus, eas ergo artes persequeretur, vivendi artem tantam tamque et
operosam et perinde fructuosam relinqueret? Non ergo Epicurus
ineruditus, sed ii indocti, qui, quae pueros non didicisse turpe est, ea
putant usque ad senectutem esse discenda.

Quae cum dixisset, Explicavi, inquit, sententiam meam, et eo quidem
consilio, tuum iudicium ut cognoscerem, quoniam mihi ea facultas, ut id
meo arbitratu facerem, ante hoc tempus numquam est data.

Hic cum uterque me intueretur seseque ad audiendum significarent
paratos, Primum, inquam, deprecor, ne me tamquam philosophum putetis
scholam vobis aliquam explicaturum, quod ne in ipsis quidem philosophis
magnopere umquam probavi. Quando enim Socrates, qui parens philosophiae
iure dici potest, quicquam tale fecit? Eorum erat iste mos qui tum
sophistae nominabantur, quorum e numero primus est ausus Leontinus
Gorgias in conventu poscere quaestionem, id est iubere dicere, qua de re
quis vellet audire. Audax negotium, dicerem impudens, nisi hoc
institutum postea translatum ad philosophos nostros esset.

Sed et illum, quem nominavi, et ceteros sophistas, ut e Platone
intellegi potest, lusos videmus a Socrate. Is enim percontando atque
interrogando elicere solebat eorum opiniones, quibuscum disserebat, ut
ad ea, quae ii respondissent, si quid videretur, diceret. Qui mos cum a
posterioribus non esset retentus, Arcesilas eum revocavit instituitque
ut ii, qui se audire vellent, non de se quaererent, sed ipsi dicerent,
quid sentirent; quod cum dixissent, ille contra. Sed eum qui audiebant,
quoad poterant, defendebant sententiam suam. Apud ceteros autem
philosophos, qui quaesivit aliquid, tacet; quod quidem iam fit etiam in
Academia. Ubi enim is, qui audire vult, ita dixit: ‘Voluptas mihi
videtur esse summum bonum’, perpetua oratione contra disputatur, ut
facile intellegi possit eos, qui aliquid sibi videri dicant, non ipsos
in ea sententia esse, sed audire velle contraria.

Nos commodius agimus. Non enim solum Torquatus dixit quid sentiret, sed
etiam cur. Ego autem arbitror, quamquam admodum delectatus sum eius
oratione perpetua, tamen commodius, cum in rebus singulis insistas et
intellegas quid quisque concedat, quid abnuat, ex rebus concessis
concludi quod velis et ad exitum perveniri. Cum enim fertur quasi
torrens oratio, quamvis multa cuiusque modi rapiat, nihil tamen teneas,
nihil apprehendas, nusquam orationem rapidam coerceas. Omnis autem in
quaerendo, quae via quadam et ratione habetur, oratio praescribere
primum debet ut quibusdam in formulis ea res agetur, ut, inter quos
disseritur, conveniat quid sit id, de quo disseratur.

Hoc positum in Phaedro a Platone probavit Epicurus sensitque in omni
disputatione id fieri oportere. Sed quod proximum fuit non vidit. Negat
enim definiri rem placere, sine quo fieri interdum non potest, ut inter
eos, qui ambigunt, conveniat quid sit id, de quo agatur, velut in hoc
ipso, de quo nunc disputamus. Quaerimus enim finem bonorum. Possumusne
hic scire qualis sit, nisi contulerimus inter nos, cum finem bonorum
dixerimus, quid finis, quid etiam sit ipsum bonum?

Atqui haec patefactio quasi rerum opertarum, cum quid quidque sit
aperitur, definitio est. Qua tu etiam inprudens utebare non numquam. Nam
hunc ipsum sive finem sive extremum sive ultimum definiebas id esse, quo
omnia, quae recte fierent, referrentur neque id ipsum usquam referretur.
Praeclare hoc quidem. Bonum ipsum etiam quid esset, fortasse, si opus
fuisset, definisses aut quod esset natura adpetendum aut quod prodesset
aut quod iuvaret aut quod liberet modo. Nunc idem, nisi molestum est,
quoniam tibi non omnino displicet definire et id facis, cum vis, velim
definias quid sit voluptas, de quo omnis haec quaestio est.

Quis, quaeso, inquit, est, qui quid sit voluptas nesciat, aut qui, quo
magis id intellegat, definitionem aliquam desideret? Me ipsum esse
dicerem, inquam, nisi mihi viderer habere bene cognitam voluptatem et
satis firme conceptam animo atque comprehensam. Nunc autem dico ipsum
Epicurum nescire et in eo nutare eumque, qui crebro dicat diligenter
oportere exprimi quae vis subiecta sit vocibus, non intellegere
interdum, quid sonet haec vox voluptatis, id est quae res huic voci
subiciatur. Tum ille ridens: Hoc vero, inquit, optimum, ut is, qui finem
rerum expetendarum voluptatem esse dicat, id extremum, id ultimum
bonorum, id ipsum quid et quale sit, nesciat! Atqui, inquam, aut
Epicurus quid sit voluptas aut omnes mortales, qui ubique sunt,
nesciunt. Quonam, inquit, modo? Quia voluptatem hanc esse sentiunt
omnes, quam sensus accipiens movetur et iucunditate quadam perfunditur.

Quid ergo? Istam voluptatem, inquit, Epicurus ignorat? Non semper,
inquam; nam interdum nimis etiam novit, quippe qui testificetur ne
intellegere quidem se posse ubi sit aut quod sit ullum bonum praeter
illud, quod cibo et potione et aurium delectatione et obscena voluptate
capiatur. An haec ab eo non dicuntur? Quasi vero me pudeat, inquit,
istorum, aut non possim quem ad modum ea dicantur ostendere! Ego vero
non dubito, inquam, quin facile possis, nec est quod te pudeat sapienti
adsentiri, qui se unus, quod sciam, sapientem profiteri sit ausus. Nam
Metrodorum non puto ipsum professum, sed, cum appellaretur ab Epicuro,
repudiare tantum beneficium noluisse; septem autem illi non suo, sed
populorum suffragio omnium nominati sunt.

Verum hoc loco sumo verbis his eandem certe vim voluptatis Epicurum
nosse quam ceteros. Omnes enim iucundum motum, quo sensus hilaretur.
Graece […], Latine voluptatem vocant. Quid est igitur, inquit, quod
requiras? Dicam, inquam, et quidem discendi causa magis, quam quo te aut
Epicurum reprehensum velim. Ego quoque, inquit, didicerim libentius si
quid attuleris, quam te reprehenderim. Tenesne igitur, inquam,
Hieronymus Rhodius quid dicat esse summum bonum, quo putet omnia referri
oportere? Teneo, inquit, finem illi videri nihil dolere. Quid? Idem
iste, inquam, de voluptate quid sentit?

Negat esse eam, inquit, propter se expetendam. Aliud igitur esse censet
gaudere, aliud non dolere. Et quidem, inquit, vehementer errat; nam, ut
paulo ante docui, augendae voluptatis finis est doloris omnis amotio.
Non dolere, inquam, istud quam vim habeat postea videro; aliam vero vim
voluptatis esse, aliam nihil dolendi, nisi valde pertinax fueris,
concedas necesse est. Atqui reperies, inquit, in hoc quidem pertinacem;
dici enim nihil potest verius. Estne, quaeso, inquam, sitienti in
bibendo voluptas? Quis istud possit, inquit, negare? Eademne, quae
restincta siti? Immo alio genere; restincta enim sitis stabilitatem
voluptatis habet, inquit, illa autem voluptas ipsius restinctionis in
motu est. Cur igitur, inquam, res tam dissimiles eodem nomine appellas?

Quid paulo ante, inquit, dixerim nonne meministi, cum omnis dolor
detractus esset, variari, non augeri voluptatem? Memini vero, inquam;
sed tu istuc dixti bene Latine, parum plane. Varietas enim Latinum
verbum est, idque proprie quidem in disparibus coloribus dicitur, sed
transfertur in multa disparia: varium poema, varia oratio, varii mores,
varia fortuna, voluptas etiam varia dici solet, cum percipitur e multis
dissimilibus rebus dissimilis efficientibus voluptates. Eam si
varietatem diceres, intellegerem, ut etiam non dicente te intellego;
ista varietas quae sit non satis perspicio, quod ais, cum dolore
careamus, tum in summa voluptate nos esse, cum autem vescamur iis rebus,
quae dulcem motum afferant sensibus, tum esse in motu voluptatem, qui
faciat varietatem voluptatum, sed non augeri illam non dolendi
voluptatem, quam cur voluptatem appelles nescio.

An potest, inquit ille, quicquam esse suavius quam nihil dolere? Immo
sit sane nihil melius, inquam–nondum enim id quaero–, num propterea idem
voluptas est, quod, ut ita dicam, indolentia? Plane idem, inquit, et
maxima quidem, qua fieri nulla maior potest. Quid dubitas igitur,
inquam, summo bono a te ita constituto, ut id totum in non dolendo sit,
id tenere unum, id tueri, id defendere?

Quid enim necesse est, tamquam meretricem in matronarum coetum, sic
voluptatem in virtutum concilium adducere? Invidiosum nomen est, infame,
suspectum. Itaque hoc frequenter dici solet a vobis, non intellegere
nos, quam dicat Epicurus voluptatem. Quod quidem mihi si quando dictum
est–est autem dictum non parum saepe–, etsi satis clemens sum in
disputando, tamen interdum soleo subirasci. Egone non intellego, quid
sit […] Graece, Latine voluptas? Utram tandem linguam nescio? Deinde qui
fit, ut ego nesciam, sciant omnes, quicumque Epicurei esse voluerunt?
Quod vestri quidem vel optime disputant, nihil opus esse eum, qui
philosophus futurus sit, scire litteras. Itaque ut maiores nostri ab
aratro adduxerunt Cincinnatum illum, ut dictator esset, sic vos de pagis
omnibus colligitis bonos illos quidem viros, sed certe non pereruditos.

Ergo illi intellegunt quid Epicurus dicat, ego non intellego? Ut scias
me intellegere, primum idem esse dico voluptatem, quod ille […]. Et
quidem saepe quaerimus verbum Latinum par Graeco et quod idem valeat;
hic nihil fuit, quod quaereremus. Nullum inveniri verbum potest quod
magis idem declaret Latine, quod Graece, quam declarat voluptas. Huic
verbo omnes, qui ubique sunt, qui Latine sciunt, duas res subiciunt,
laetitiam in animo, commotionem suavem iucunditatis in corpore. Nam et
ille apud Trabeam ‘voluptatem animi nimiam’ laetitiam dicit eandem, quam
ille Caecilianus, qui ‘omnibus laetitiis laetum’ esse se narrat. Sed hoc
interest, quod voluptas dicitur etiam in animo–vitiosa res, ut Stoici
putant, qui eam sic definiunt: sublationem animi sine ratione opinantis
se magno bono frui–, non dicitur laetitia nec gaudium in corpore.

In eo autem voluptas omnium Latine loquentium more ponitur, cum
percipitur ea, quae sensum aliquem moveat, iucunditas. Hanc quoque
iucunditatem, si vis, transfer in animum; iuvare enim in utroque
dicitur, ex eoque iucundum, modo intellegas inter illum, qui dicat:
‘Tanta laetitia auctus sum, ut nihil
constet’, et eum, qui: ‘Nunc demum mihi
animus ardet’, quorum alter laetitia gestiat, alter dolore
crucietur, esse illum medium: ‘Quamquam haec inter nos
nuper notitia admodum est’, qui nec laetetur nec angatur,
itemque inter eum, qui potiatur corporis expetitis voluptatibus, et eum,
qui crucietur summis doloribus, esse eum, qui utroque careat.

Satisne igitur videor vim verborum tenere, an sum etiam nunc vel Graece
loqui vel Latine docendus? Et tamen vide, ne, si ego non intellegam quid
Epicurus loquatur, cum Graece, ut videor, luculenter sciam, sit aliqua
culpa eius, qui ita loquatur, ut non intellegatur. Quod duobus modis
sine reprehensione fit, si aut de industria facias, ut Heraclitus,
‘cognomento qui […] perhibetur, quia de natura nimis obscure memoravit’,
aut cum rerum obscuritas, non verborum, facit ut non intellegatur
oratio, qualis est in Timaeo Platonis. Epicurus autem, ut opinor, nec
non vult, si possit, plane et aperte loqui, nec de re obscura, ut
physici, aut artificiosa, ut mathematici, sed de illustri et facili et
iam in vulgus pervagata loquitur. Quamquam non negatis nos intellegere
quid sit voluptas, sed quid ille dicat. E quo efficitur, non ut nos non
intellegamus quae vis sit istius verbi, sed ut ille suo more loquatur,
nostrum neglegat.

Si enim idem dicit, quod Hieronymus, qui censet summum bonum esse sine
ulla molestia vivere, cur mavult dicere voluptatem quam vacuitatem
doloris, ut ille facit, qui quid dicat intellegit? Sin autem voluptatem
putat adiungendam eam, quae sit in motu–sic enim appellat hanc dulcem:
‘in motu’, illam nihil dolentis ‘in stabilitate’–, quid tendit? Cum
efficere non possit ut cuiquam, qui ipse sibi notus sit, hoc est qui
suam naturam sensumque perspexerit, vacuitas doloris et voluptas idem
esse videatur. Hoc est vim afferre, Torquate, sensibus, extorquere ex
animis cognitiones verborum, quibus inbuti sumus. Quis enim est, qui non
videat haec esse in natura rerum tria? Unum, cum in voluptate sumus,
alterum, cum in dolore, tertium hoc, in quo nunc equidem sum, credo item
vos, nec in dolore nec in voluptate; ut in voluptate sit, qui epuletur,
in dolore, qui torqueatur. Tu autem inter haec tantam multitudinem
hominum interiectam non vides nec laetantium nec dolentium?

Non prorsus, inquit, omnisque, qui sine dolore sint, in voluptate, et ea
quidem summa, esse dico. Ergo in eadem voluptate eum, qui alteri misceat
mulsum ipse non sitiens, et eum, qui illud sitiens bibat? Tum ille:
Finem, inquit, interrogandi, si videtur, quod quidem ego a principio ita
me malle dixeram hoc ipsum providens, dialecticas captiones. Rhetorice
igitur, inquam, nos mavis quam dialectice disputare? Quasi vero, inquit,
perpetua oratio rhetorum solum, non etiam philosophorum sit. Zenonis
est, inquam, hoc Stoici. Omnem vim loquendi, ut iam ante Aristoteles, in
duas tributam esse partes, rhetoricam palmae, dialecticam pugni similem
esse dicebat, quod latius loquerentur rhetores, dialectici autem
compressius. Obsequar igitur voluntati tuae dicamque, si potero,
rhetorice, sed hac rhetorica philosophorum, non nostra illa forensi,
quam necesse est, cum populariter loquatur, esse interdum paulo
hebetiorem.

Sed dum dialecticam, Torquate, contemnit Epicurus, quae una continet
omnem et perspiciendi quid in quaque re sit scientiam et iudicandi quale
quidque sit et ratione ac via disputandi, ruit in dicendo, ut mihi
quidem videtur, nec ea, quae docere vult, ulla arte distinguit, ut haec
ipsa, quae modo loquebamur. Summum a vobis bonum voluptas dicitur.
Aperiendum est igitur, quid sit voluptas; aliter enim explicari, quod
quaeritur, non potest. Quam si explicavisset, non tam haesitaret. Aut
enim eam voluptatem tueretur, quam Aristippus, id est, qua sensus
dulciter ac iucunde movetur, quam etiam pecudes, si loqui possent,
appellarent voluptatem, aut, si magis placeret suo more loqui, quam ut
Omnes Danai atque Mycenenses. Attica pubes reliquique Graeci, qui hoc
anapaesto citantur, hoc non dolere solum voluptatis nomine appellaret,
illud Aristippeum contemneret, aut, si utrumque probaret, ut probat,
coniungeret doloris vacuitatem cum voluptate et duobus ultimis uteretur.

Multi enim et magni philosophi haec ultima bonorum iuncta fecerunt, ut
Aristoteles virtutis usum cum vitae perfectae prosperitate coniunxit,
Callipho adiunxit ad honestatem voluptatem, Diodorus ad eandem
honestatem addidit vacuitatem doloris. Idem fecisset Epicurus, si
sententiam hanc, quae nunc Hieronymi est, coniunxisset cum Aristippi
vetere sententia. Illi enim inter se dissentiunt. Propterea singulis
finibus utuntur et, cum uterque Graece egregie loquatur, nec Aristippus,
qui voluptatem summum bonum dicit, in voluptate ponit non dolere, neque
Hieronymus, qui summum bonum statuit non dolere, voluptatis nomine
umquam utitur pro illa indolentia, quippe qui ne in expetendis quidem
rebus numeret voluptatem.

Duae sunt enim res quoque, ne tu verba solum putes. Unum est sine dolore
esse, alterum cum voluptate. Vos ex his tam dissimilibus rebus non modo
nomen unum –nam id facilius paterer–, sed etiam rem unam ex duabus
facere conamini, quod fieri nullo modo potest. Hic, qui utrumque probat,
ambobus debuit uti, sicut facit re, neque tamen dividit verbis. Cum enim
eam ipsam voluptatem, quam eodem nomine omnes appellamus, laudat locis
plurimis, audet dicere ne suspicari quidem se ullum bonum seiunctum ab
illo Aristippeo genere voluptatis, atque ibi hoc dicit, ubi omnis eius
est oratio de summo bono. In alio vero libro, in quo breviter
comprehensis gravissimis sententiis quasi oracula edidisse sapientiae
dicitur, scribit his verbis, quae nota tibi profecto, Torquate,
sunt–quis enim vestrum non edidicit Epicuri […], id est quasi maxime
ratas, quia gravissimae sint ad beate vivendum breviter enuntiatae
sententiae?–animadverte igitur rectene hanc sententiam interpreter:

‘Si ea, quae sunt luxuriosis efficientia voluptatum, liberarent eos
deorum et mortis et doloris metu docerentque qui essent fines
cupiditatum, nihil haberemus (quod reprehenderemus), cum undique
complerentur voluptatibus nec haberent ulla ex parte aliquid aut dolens
aut aegrum, id est autem malum.’ Hoc loco tenere se Triarius non potuit.
Obsecro, inquit, Torquate, haec dicit Epicurus? Quod mihi quidem visus
est, cum sciret, velle tamen confitentem audire Torquatum. At ille non
pertimuit saneque fidenter: Istis quidem ipsis verbis, inquit; sed quid
sentiat, non videtis. Si alia sentit, inquam, alia loquitur, numquam
intellegam quid sentiat; sed plane dicit quod intellegit. Idque si ita
dicit, non esse reprehendendos luxuriosos, si sapientes sint, dicit
absurde, similiter et si dicat non reprehendendos parricidas, si nec
cupidi sint nec deos metuant nec mortem nec dolorem. Et tamen quid
attinet luxuriosis ullam exceptionem dari aut fingere aliquos, qui, cum
luxuriose viverent, a summo philosopho non reprehenderentur eo nomine
dumtaxat, cetera caverent?

Sed tamen nonne reprehenderes, Epicure, luxuriosos ob eam ipsam causam,
quod ita viverent, ut persequerentur cuiusque modi voluptates, cum esset
praesertim, ut ais tu, summa voluptas nihil dolere? Atqui reperiemus
asotos primum ita non religiosos, ut edint de patella, deinde ita mortem
non timentes, ut illud in ore habeant ex Hymnide: ‘Mihi sex menses satis
sunt vitae, septimum Orco spondeo’. Iam doloris medicamenta illa
Epicurea tamquam de narthecio proment: ‘Si gravis, brevis; si longus,
levis.’ Unum nescio, quo modo possit, si luxuriosus sit, finitas
cupiditates habere.

Quid ergo attinet dicere: ‘Nihil haberem, quod reprehenderem, si finitas
cupiditates haberent’? Hoc est dicere: ‘Non reprehenderem asotos, si non
essent asoti.’ isto modo ne improbos quidem, si essent boni viri. Hic
homo severus luxuriam ipsam per se reprehendendam non putat, et hercule,
Torquate, ut verum loquamur, si summum bonum voluptas est, rectissime
non putat. Noli enim mihi fingere asotos, ut soletis, qui in mensam
vomant, et qui de conviviis auferantur crudique postridie se rursus
ingurgitent, qui solem, ut aiunt, nec occidentem umquam viderint nec
orientem, qui consumptis patrimoniis egeant. Nemo nostrum istius generis
asotos iucunde putat vivere. Mundos, elegantis, optimis cocis,
pistoribus, piscatu, aucupio, venatione, his omnibus exquisitis,
vitantes cruditatem, quibus vinum defusum e pleno sit chrysizon, ut ait
Lucilius, cui nihildum situlus et sacculus abstulerit, adhibentis ludos
et quae sequuntur, illa, quibus detractis clamat Epicurus se nescire
quid sit bonum; adsint etiam formosi pueri, qui ministrent, respondeat
his vestis, argentum, Corinthium, locus ipse, aedificium–hos ergo asotos
bene quidem vivere aut beate numquam dixerim.

Ex quo efficitur, non ut voluptas ne sit voluptas, sed ut voluptas non
sit summum bonum. Nec ille, qui Diogenem Stoicum adolescens, post autem
Panaetium audierat, Laelius, eo dictus est sapiens, quod non
intellegeret quid suavissimum esset–nec enim sequitur, ut, cui cor
sapiat, ei non sapiat palatus–, sed quia parvi id duceret. O lapathe, ut
iactare, nec es satis cognitu’ qui sis! In quo [cognitu] Laelius
clamores […] ille so lebat Edere compellans gumias ex ordine nostros.
Praeclare Laelius, et recte […], illudque vere: O Publi, o gurges,
Galloni! Es homo miser, inquit. Cenasti in vita numquam bene, cum omnia
in ista Consumis squilla atque acupensere cum decimano. Is haec
loquitur, qui in voluptate nihil ponens negat eum bene cenare, qui omnia
ponat in voluptate, et tamen non negat libenter cenasse umquam
Gallonium– mentiretur enim–, sed bene. Ita graviter et severe voluptatem
secrevit a bono. Ex quo illud efficitur, qui bene cenent omnis libenter
cenare, qui libenter, non continuo bene.

Semper Laelius bene. Quid bene? Dicet Lucilius: ‘cocto, condito’, sed
cedo caput cenae: ‘sermone bono’, quid ex eo? ‘si quaeris, libenter’;
veniebat enim ad cenam, ut animo quieto satiaret desideria naturae.
Recte ergo is negat umquam bene cenasse Gallonium, recte miserum, cum
praesertim in eo omne studium consumeret. Quem libenter cenasse nemo
negat. Cur igitur non bene? Quia, quod bene, id recte, frugaliter,
honeste; ille porro [male] prave, nequiter, turpiter cenabat; non igitur
(bene). Nec lapathi suavitatem acupenseri Galloni Laelius anteponebat,
sed suavitatem ipsam neglegebat; quod non faceret, si in voluptate
summum bonum poneret.

Semovenda est igitur voluptas, non solum ut recta sequamini, sed etiam
ut loqui deceat frugaliter. Possumusne ergo in vita summum bonum dicere,
cum id ne in cena quidem posse videamur? Quo modo autem philosophus
loquitur? ‘Tria genera cupiditatum, naturales et necessariae, naturales
et non necessariae, nec naturales nec necessariae.’ primum divisit
ineleganter; duo enim genera quae erant, fecit tria. Hoc est non
dividere, sed frangere. Qui haec didicerunt, quae ille contemnit, sic
solent: ‘Duo genera cupiditatum, naturales et inanes, naturalium duo,
necessariae et non necessariae.’ confecta res esset. Vitiosum est enim
in dividendo partem in genere numerare.

Sed hoc sane concedamus. Contemnit enim disserendi elegantiam, confuse
loquitur. Gerendus est mos, modo recte sentiat. Et quidem illud ipsum
non nimium probo et tantum patior, philosophum loqui de cupiditatibus
finiendis. An potest cupiditas finiri? Tollenda est atque extrahenda
radicitus. Quis est enim, in quo sit cupiditas, quin recte cupidus dici
possit? Ergo et avarus erit, sed finite, et adulter, verum habebit
modum, et luxuriosus eodem modo. Qualis ista philosophia est, quae non
interitum afferat pravitatis, sed sit contenta mediocritate vitiorum?
Quamquam in hac divisione rem ipsam prorsus probo, elegantiam desidero.
Appellet haec desideria naturae, cupiditatis nomen servet alio, ut eam,
cum de avaritia, cum de intemperantia, cum de maximis vitiis loquetur,
tamquam capitis accuset.

Sed haec quidem liberius ab eo dicuntur et saepius. Quod equidem non
reprehendo; est enim tanti philosophi tamque nobilis audacter sua
decreta defendere. Sed tamen ex eo, quod eam voluptatem, quam omnes
gentes hoc nomine appellant, videtur amplexari saepe vehementius, in
magnis interdum versatur angustiis, ut hominum conscientia remota nihil
tam turpe sit, quod voluptatis causa non videatur esse facturus. Deinde,
ubi erubuit–vis enim est permagna naturae–, confugit illuc, ut neget
accedere quicquam posse ad voluptatem nihil dolentis. At iste non
dolendi status non vocatur voluptas. ‘Non laboro’, inquit, ‘de nomine’.
Quid, quod res alia tota est? ‘Reperiam multos, vel innumerabilis
potius, non tam curiosos nec tam molestos, quam vos estis, quibus, quid
velim, facile persuadeam.’ quid ergo dubitamus, quin, si non dolere
voluptas sit summa, non esse in voluptate dolor sit maximus? Cur id non
ita fit? ‘Quia dolori non voluptas contraria est, sed doloris privatio.’

Hoc vero non videre, maximo argumento esse voluptatem illam, qua sublata
neget se intellegere omnino quid sit bonum–eam autem ita persequitur:
quae palato percipiatur, quae auribus; cetera addit, quae si appelles,
honos praefandus sit–hoc igitur, quod solum bonum severus et gravis
philosophus novit, idem non videt ne expetendum quidem esse, quod eam
voluptatem hoc eodem auctore non desideremus, cum dolore careamus.

Quam haec sunt contraria! Hic si definire, si dividere didicisset, si
loquendi vim, si denique consuetudinem verborum teneret, numquam in
tantas salebras incidisset. Nunc vides, quid faciat. Quam nemo umquam
voluptatem appellavit, appellat; quae duo sunt, unum facit. Hanc in motu
voluptatem –sic enim has suaves et quasi dulces voluptates
appellat–interdum ita extenuat, ut M’. Curium putes loqui, interdum ita
laudat, ut quid praeterea sit bonum neget se posse ne suspicari quidem.
Quae iam oratio non a philosopho aliquo, sed a censore opprimenda est.
Non est enim vitium in oratione solum, sed etiam in moribus. Luxuriam
non reprehendit, modo sit vacua infinita cupiditate et timore. Hoc loco
discipulos quaerere videtur, ut, qui asoti esse velint, philosophi ante
fiant.

A primo, ut opinor, animantium ortu petitur origo summi boni. ‘Simul
atque natum animal est, gaudet voluptate et eam appetit ut bonum,
aspernatur dolorem ut malum.’ De malis autem et bonis ab iis animalibus,
quae nondum depravata sint, ait optime iudicari. Haec et tu ita
posuisti, et verba vestra sunt. Quam multa vitiosa! Summum enim bonum et
malum vagiens puer utra voluptate diiudicabit, stante an movente?
Quoniam, si dis placet, ab Epicuro loqui discimus. Si stante, hoc natura
videlicet vult, salvam esse se, quod concedimus; si movente, quod tamen
dicitis, nulla turpis voluptas erit, quae praetermittenda sit, et simul
non proficiscitur animal illud modo natum a summa voluptate, quae est a
te posita in non dolendo.

Nec tamen argumentum hoc Epicurus a parvis petivit aut etiam a bestiis,
quae putat esse specula naturae, ut diceret ab iis duce natura hanc
voluptatem expeti nihil dolendi. Nec enim haec movere potest appetitum
animi, nec ullum habet ictum, quo pellat animum, status hic non dolendi,
itaque in hoc eodem peccat Hieronymus. At ille pellit, qui permulcet
sensum voluptate. Itaque Epicurus semper hoc utitur, ut probet
voluptatem natura expeti, quod ea voluptas, quae in motu sit, et parvos
ad se alliciat et bestias, non illa stabilis, in qua tantum inest nihil
dolere. Qui igitur convenit ab alia voluptate dicere naturam proficisci,
in alia summum bonum ponere?

Bestiarum vero nullum iudicium puto. Quamvis enim depravatae non sint,
pravae tamen esse possunt. Ut bacillum aliud est inflexum et incurvatum
de industria, aliud ita natum, sic ferarum natura non est illa quidem
depravata mala disciplina, sed natura sua. Nec vero ut voluptatem
expetat, natura movet infantem, sed tantum ut se ipse diligat, ut
integrum se salvumque velit. Omne enim animal, simul et ortum est, se
ipsum et omnes partes suas diligit duasque, quae maximae sunt, in primis
amplectitur, animum et corpus, deinde utriusque partes. Nam sunt et in
animo praecipua quaedam et in corpore, quae cum leviter agnovit, tum
discernere incipit, ut ea, quae prima data sunt natura, appetat
asperneturque contraria.

In his primis naturalibus voluptas insit necne, magna quaestio est.
Nihil vero putare esse praeter voluptatem, non membra, non sensus, non
ingenii motum, non integritatem corporis, non valitudinem [corporis],
summae mihi videtur inscitiae. Atque ab isto capite fluere necesse est
omnem rationem bonorum et malorum. Polemoni et iam ante Aristoteli ea
prima visa sunt, quae paulo ante dixi. Ergo nata est sententia veterum
Academicorum et Peripateticorum, ut finem bonorum dicerent secundum
naturam vivere, id est virtute adhibita frui primis a natura datis.
Callipho ad virtutem nihil adiunxit nisi voluptatem, Diodorus vacuitatem
doloris. ** his omnibus, quos dixi, consequentes fines sunt bonorum,
Aristippo simplex voluptas, Stoicis consentire naturae, quod esse volunt
e virtute, id est honeste, vivere, quod ita interpretantur: vivere cum
intellegentia rerum earum, quae natura evenirent, eligentem ea, quae
essent secundum naturam, reicientemque contraria.

Ita tres sunt fines expertes honestatis, unus Aristippi vel Epicuri,
alter Hieronymi, Carneadi tertius, tres, in quibus honestas cum aliqua
accessione, Polemonis, Calliphontis, Diodori, una simplex, cuius Zeno
auctor, posita in decore tota, id est in honestate; nam Pyrrho, Aristo,
Erillus iam diu abiecti. Reliqui sibi constiterunt, ut extrema cum
initiis convenirent, ut Aristippo voluptas, Hieronymo doloris vacuitas,
Carneadi frui principiis naturalibus esset extremum. Epicurus autem cum
in prima commendatione voluptatem dixisset, si eam, quam Aristippus,
idem tenere debuit ultimum bonorum, quod ille; sin eam, quam Hieronymus,
(ne) fecisset idem, ut voluptatem illam Aristippi in prima commendatione
poneret.

Nam quod ait sensibus ipsis iudicari voluptatem bonum esse, dolorem
malum, plus tribuit sensibus, quam nobis leges permittunt, (cum)
privatarum litium iudices sumus. Nihil enim possumus iudicare, nisi quod
est nostri iudicii–in quo frustra iudices solent, cum sententiam
pronuntiant, addere: ‘si quid mei iudicii est’; si enim non fuit eorum
iudicii, nihilo magis hoc non addito illud est iudicatum–. Quid iudicant
sensus? Dulce amarum, leve asperum, prope longe, stare movere, quadratum
rotundum.

Aequam igitur pronuntiabit sententiam ratio adhibita primum divinarum
humanarumque rerum scientia, quae potest appellari rite sapientia,
deinde adiunctis virtutibus, quas ratio rerum omnium dominas, tu
voluptatum satellites et ministras esse voluisti. Quarum adeo omnium
sententia pronuntiabit primum de voluptate nihil esse ei loci, non modo
ut sola ponatur in summi boni sede, quam quaerimus, sed ne illo quidem
modo, ut ad honestatem applicetur. De vacuitate doloris eadem sententia
erit.

Reicietur etiam Carneades, nec ulla de summo bono ratio aut voluptatis
non dolendive particeps aut honestatis expers probabitur. Ita relinquet
duas, de quibus etiam atque etiam consideret. Aut enim statuet nihil
esse bonum nisi honestum, nihil malum nisi turpe, cetera aut omnino
nihil habere momenti aut tantum, ut nec expetenda nec fugienda, sed
eligenda modo aut reicienda sint, aut anteponet eam, quam cum honestate
ornatissimam, tum etiam ipsis initiis naturae et totius perfectione
vitae locupletatam videbit. Quod eo liquidius faciet, si perspexerit
rerum inter eas verborumne sit controversia.

Huius ego nunc auctoritatem sequens idem faciam. Quantum enim potero,
minuam contentiones omnesque simplices sententias eorum, in quibus nulla
inest virtutis adiunctio, omnino a philosophia semovendas putabo, primum
Aristippi Cyrenaicorumque omnium, quos non est veritum in ea voluptate,
quae maxima dulcedine sensum moveret, summum bonum ponere contemnentis
istam vacuitatem doloris.

Hi non viderunt, ut ad cursum equum, ad arandum bovem, ad indagandum
canem, sic hominem ad duas res, ut ait Aristoteles, ad intellegendum et
agendum, esse natum quasi mortalem deum, contraque ut tardam aliquam et
languidam pecudem ad pastum et ad procreandi voluptatem hoc divinum
animal ortum esse voluerunt, quo nihil mihi videtur absurdius.

Atque haec contra Aristippum, qui eam voluptatem non modo summam, sed
solam etiam ducit, quam omnes unam appellamus voluptatem. Aliter autem
vobis placet. Sed ille, ut dixi, vitiose. Nec enim figura corporis nec
ratio excellens ingenii humani significat ad unam hanc rem natum
hominem, ut frueretur voluptatibus. Nec vero audiendus Hieronymus, cui
summum bonum est idem, quod vos interdum vel potius nimium saepe
dicitis, nihil dolere. Non enim, si malum est dolor, carere eo malo
satis est ad bene vivendum. Hoc dixerit potius Ennius: ‘Nimium boni est,
cui nihil est mali’. Nos beatam vitam non depulsione mali, sed adeptione
boni iudicemus, nec eam cessando, sive gaudentem, ut Aristippus, sive
non dolentem, ut hic, sed agendo aliquid considerandove quaeramus.

Quae possunt eadem contra Carneadeum illud summum bonum dici, quod is
non tam, ut probaret, protulit, quam ut Stoicis, quibuscum bellum
gerebat, opponeret. Id autem eius modi est, ut additum ad virtutem
auctoritatem videatur habiturum et expleturum cumulate vitam beatam, de
quo omnis haec quaestio est. Nam qui ad virtutem adiungunt vel
voluptatem, quam unam virtus minimi facit, vel vacuitatem doloris, quae
etiamsi malo caret, tamen non est summum bonum, accessione utuntur non
ita probabili, nec tamen, cur id tam parce tamque restricte faciant,
intellego. Quasi enim emendum eis sit, quod addant ad virtutem, primum
vilissimas res addunt, dein singulas potius, quam omnia, quae prima
natura approbavisset, ea cum honestate coniungerent.

Quae quod Aristoni et Pyrrhoni omnino visa sunt pro nihilo, ut inter
optime valere et gravissime aegrotare nihil prorsus dicerent interesse,
recte iam pridem contra eos desitum est disputari. Dum enim in una
virtute sic omnia esse voluerunt, ut eam rerum selectione expoliarent
nec ei quicquam, aut unde oriretur, darent, aut ubi niteretur, virtutem
ipsam, quam amplexabantur, sustulerunt. Erillus autem ad scientiam omnia
revocans unum quoddam bonum vidit, sed nec optimum nec quo vita
gubernari possit. Itaque hic ipse iam pridem est reiectus; post enim
Chrysippum (eum) non sane est disputatum. Restatis igitur vos; nam cum
Academicis incerta luctatio est, qui nihil affirmant et quasi desperata
cognitione certi id sequi volunt, quodcumque veri simile videatur.

Cum Epicuro autem hoc plus est negotii, quod e duplici genere voluptatis
coniunctus est, quodque et ipse et amici eius et multi postea defensores
eius sententiae fuerunt, et nescio quo modo, is qui auctoritatem minimam
habet, maximam vim, populus cum illis facit. Quos nisi redarguimus,
omnis virtus, omne decus, omnis vera laus deserenda est. Ita ceterorum
sententiis semotis relinquitur non mihi cum Torquato, sed virtuti cum
voluptate certatio. Quam quidem certationem homo et acutus et diligens,
Chrysippus, non contemnit totumque discrimen summi boni in earum
comparatione positum putat. Ego autem existimo, si honestum esse aliquid
ostendero, quod sit ipsum vi sua propter seque expetendum, iacere vestra
omnia. Itaque eo, quale sit, breviter, ut tempus postulat, constituto
accedam ad omnia tua, Torquate, nisi memoria forte defecerit.

Honestum igitur id intellegimus, quod tale est, ut detracta omni
utilitate sine ullis praemiis fructibusve per se ipsum possit iure
laudari. Quod quale sit, non tam definitione, qua sum usus, intellegi
potest, quamquam aliquantum potest, quam communi omnium iudicio et
optimi cuiusque studiis atque factis, qui permulta ob eam unam causam
faciunt, quia decet, quia rectum, quia honestum est, etsi nullum
consecuturum emolumentum vident. Homines enim, etsi aliis multis, tamen
hoc uno plurimum a bestiis differunt, quod rationem habent a natura
datam mentemque acrem et vigentem celerrimeque multa simul agitantem et,
ut ita dicam, sagacem, quae et causas rerum et consecutiones videat et
similitudines transferat et disiuncta coniungat et cum praesentibus
futura copulet omnemque complectatur vitae consequentis statum. Eademque
ratio fecit hominem hominum adpetentem cumque iis natura et sermone et
usu congruentem, ut profectus a caritate domesticorum ac suorum serpat
longius et se implicet primum civium, deinde omnium mortalium societate
atque, ut ad Archytam scripsit Plato, non sibi se soli natum meminerit,
sed patriae, sed suis, ut perexigua pars ipsi relinquatur.

Et quoniam eadem natura cupiditatem ingenuit homini veri videndi, quod
facillime apparet, cum vacui curis etiam quid in caelo fiat scire
avemus, his initiis inducti omnia vera diligimus, id est fidelia,
simplicia, constantia, tum vana, falsa, fallentia odimus, ut fraudem,
periurium, malitiam, iniuriam. Eadem ratio habet in se quiddam amplum
atque magnificum, ad imperandum magis quam ad parendum accommodatum,
omnia humana non tolerabilia solum, sed etiam levia ducens, altum
quiddam et excelsum, nihil timens, nemini cedens, semper invictum.

Atque his tribus generibus honestorum notatis quartum sequitur et in
eadem pulchritudine et aptum ex illis tribus, in quo inest ordo et
moderatio. Cuius similitudine perspecta in formarum specie ac dignitate
transitum est ad honestatem dictorum atque factorum. Nam ex his tribus
laudibus, quas ante dixi, et temeritatem reformidat et non audet cuiquam
aut dicto protervo aut facto nocere vereturque quicquam aut facere aut
eloqui, quod parum virile videatur.

Habes undique expletam et perfectam, Torquate, formam honestatis, quae
tota quattuor his virtutibus, quae a te quoque commemoratae sunt,
continetur. Hanc se tuus Epicurus omnino ignorare dicit quam aut qualem
esse velint qui honestate summum bonum metiantur. Si enim ad honestatem
omnia referant neque in ea voluptatem dicant inesse, ait eos voce inani
sonare– his enim ipsis verbis utitur–neque intellegere nec videre sub
hanc vocem honestatis quae sit subicienda sententia. Ut enim consuetudo
loquitur, id solum dicitur honestum, quod est populari fama gloriosum.
‘Quod’, inquit, ‘quamquam voluptatibus quibusdam est saepe iucundius,
tamen expetitur propter voluptatem.’

Videsne quam sit magna dissensio? Philosophus nobilis, a quo non solum
Graecia et Italia, sed etiam omnis barbaria commota est, honestum quid
sit, si id non sit in voluptate, negat se intellegere, nisi forte illud,
quod multitudinis rumore laudetur. Ego autem hoc etiam turpe esse saepe
iudico et, si quando turpe non sit, tum esse non turpe, cum id a
multitudine laudetur, quod sit ipsum per se rectum atque laudabile, non
ob eam causam tamen illud dici esse honestum, quia laudetur a multis,
sed quia tale sit, ut, vel si ignorarent id homines, vel si
obmutuissent, sua tamen pulchritudine esset specieque laudabile. Itaque
idem natura victus, cui obsisti non potest, dicit alio loco id, quod a
te etiam paulo ante dictum est, non posse iucunde vivi nisi etiam
honeste.

Quid nunc ‘honeste’ dicit? Idemne, quod iucunde? Ergo ita: non posse
honeste vivi, nisi honeste vivatur? An nisi populari fama? Sine ea
igitur iucunde negat posse (se) vivere? Quid turpius quam sapientis
vitam ex insipientium sermone pendere? Quid ergo hoc loco intellegit
honestum? Certe nihil nisi quod possit ipsum propter se iure laudari.
Nam si propter voluptatem, quae est ista laus, quae possit e macello
peti? Non is vir est, ut, cum honestatem eo loco habeat, ut sine ea
iucunde neget posse vivi, illud honestum, quod populare sit, sentiat et
sine eo neget iucunde vivi posse, aut quicquam aliud honestum
intellegat, nisi quod sit rectum ipsumque per se sua vi, sua natura, sua
sponte laudabile.

Itaque, Torquate, cum diceres clamare Epicurum non posse iucunde vivi,
nisi honeste et sapienter et iuste viveretur, tu ipse mihi gloriari
videbare. Tanta vis inerat in verbis propter earum rerum, quae
significabantur his verbis, dignitatem, ut altior fieres, ut interdum
insisteres, ut nos intuens quasi testificarere laudari honestatem et
iustitiam aliquando ab Epicuro. Quam te decebat iis verbis uti, quibus
si philosophi non uterentur, philosophia omnino non egeremus! Istorum
enim verborum amore, quae perraro appellantur ab Epicuro, sapientiae,
fortitudinis, iustitiae, temperantiae, praestantissimis ingeniis homines
se ad philosophiae studium contulerunt.

‘Oculorum’, inquit Plato, ‘est in nobis sensus acerrimus, quibus
sapientiam non cernimus. Quam illa ardentis amores excitaret sui!’ Cur
tandem? An quod ita callida est, ut optime possit architectari
voluptates? Cur iustitia laudatur? aut unde est hoc contritum vetustate
proverbium: ‘quicum in tenebris’? Hoc dictum in una re latissime patet,
ut in omnibus factis re, non teste moveamur.

Sunt enim levia et perinfirma, quae dicebantur a te, animi conscientia
improbos excruciari, tum etiam poenae timore, qua aut afficiantur aut
semper sint in metu ne afficiantur aliquando. Non oportet timidum aut
inbecillo animo fingi non bonum illum virum, qui, quicquid fecerit, ipse
se cruciet omniaque formidet, sed omnia callide referentem ad
utilitatem, acutum, versutum, veteratorem, facile ut excogitet quo modo
occulte, sine teste, sine ullo conscio fallat.

An tu me de L. Tubulo putas dicere? Qui cum praetor quaestionem inter
sicarios exercuisset, ita aperte cepit pecunias ob rem iudicandam, ut
anno proximo P. Scaevola tribunus plebis ferret ad plebem vellentne de
ea re quaeri. Quo plebiscito decreta a senatu est consuli quaestio Cn.\
Caepioni. Profectus in exilium Tubulus statim nec respondere ausus; erat
enim res aperta. Non igitur de improbo, sed (de) callido improbo
quaerimus, qualis Q. Pompeius in foedere Numantino infitiando fuit, nec
vero omnia timente, sed primum qui animi conscientiam non curet, quam
scilicet comprimere nihil est negotii. Is enim, qui occultus et tectus
dicitur, tantum abest ut se indicet, perficiet etiam ut dolere alterius
improbe facto videatur. Quid est enim aliud esse versutum?

Memini me adesse P. Sextilio Rufo, cum is rem ad amicos ita deferret, se
esse heredem Q. Fadio Gallo, cuius in testamento scriptum esset se ab eo
rogatum ut omnis hereditas ad filiam perveniret. Id Sextilius factum
negabat. Poterat autem inpune; quis enim redargueret? Nemo nostrum
credebat, eratque veri similius hunc mentiri, cuius interesset, quam
illum, qui id se rogasse scripsisset, quod debuisset rogare. Addebat
etiam se in legem Voconiam iuratum contra eam facere non audere, nisi
aliter amicis videretur. Aderamus nos quidem adolescentes, sed multi
amplissimi viri, quorum nemo censuit plus Fadiae dandum, quam posset ad
eam lege Voconia pervenire. Tenuit permagnam Sextilius hereditatem,
unde, si secutus esset eorum sententiam, qui honesta et recta
emolumentis omnibus et commodis anteponerent, nummum nullum attigisset.
Num igitur eum postea censes anxio animo aut sollicito fuisse? Nihil
minus, contraque illa hereditate dives ob eamque rem laetus. Magni enim
aestimabat pecuniam non modo non contra leges, sed etiam legibus partam.
Quae quidem vel cum periculo est quaerenda vobis; est enim effectrix
multarum et magnarum voluptatum.

Ut igitur illis, qui, recta et honesta quae sunt, ea statuunt per se
expetenda, adeunda sunt saepe pericula decoris honestatisque causa, sic
vestris, qui omnia voluptate metiuntur, pericula adeunda sunt, ut
adipiscantur magnas voluptates. Si magna res, magna hereditas agetur,
cum pecunia voluptates pariantur plurimae, idem erit Epicuro vestro
faciendum, si suum finem bonorum sequi volet, quod Scipioni magna gloria
proposita, si Hannibalem in Africam retraxisset. Itaque quantum adiit
periculum! Ad honestatem enim illum omnem conatum suum referebat, non ad
voluptatem. Sic vester sapiens magno aliquo emolumento commotus cicuta,
si opus erit, dimicabit.

Occultum facinus esse potuerit, gaudebit; deprehensus omnem poenam
contemnet. Erit enim instructus ad mortem contemnendam, ad exilium, ad
ipsum etiam dolorem. Quem quidem vos, cum improbis poenam proponitis,
inpetibilem facitis, cum sapientem semper boni plus habere vultis,
tolerabilem. Sed finge non solum callidum eum, qui aliquid improbe
faciat, verum etiam praepotentem, ut M. Crassus fuit, qui tamen solebat
uti suo bono, ut hodie est noster Pompeius, cui recte facienti gratia
est habenda; esse enim quam vellet iniquus iustus poterat inpune. Quam
multa vero iniuste fieri possunt, quae nemo possit reprehendere!

Si te amicus tuus moriens rogaverit, ut hereditatem reddas suae filiae,
nec usquam id scripserit, ut scripsit Fadius, nec cuiquam dixerit, quid
facies? Tu quidem reddes; ipse Epicurus fortasse redderet, ut Sextus
Peducaeus, Sex. F., is qui hunc nostrum reliquit effigiem et humanitatis
et probitatis suae filium, cum doctus, tum omnium vir optimus et
iustissimus, cum sciret nemo eum rogatum a Caio Plotio, equite Romano
splendido, Nursino, ultro ad mulierem venit eique nihil opinanti viri
mandatum euit hereditatemque reddidit. Sed ego ex te quaero, quoniam
idem tu certe fecisses, nonne intellegas eo maiorem vim esse naturae,
quod ipsi vos, qui omnia ad vestrum commodum et, ut ipsi dicitis, ad
voluptatem referatis, tamen ea faciatis, e quibus appareat non
voluptatem vos, sed officium sequi, plusque rectam naturam quam rationem
pravam valere.

Si scieris, inquit Carneades, aspidem occulte latere uspiam, et velle
aliquem inprudentem super eam assidere, cuius mors tibi emolumentum
futura sit, improbe feceris, nisi monueris ne assidat, sed inpunite
tamen; scisse enim te quis coarguere possit? Sed nimis multa. Perspicuum
est enim, nisi aequitas, fides, iustitia proficiscantur a natura, et si
omnia haec ad utilitatem referantur, virum bonum non posse reperiri;
deque his rebus satis multa in nostris de re publica libris sunt dicta a
Laelio.

Transfer idem ad modestiam vel temperantiam, quae est moderatio
cupiditatum rationi oboediens. Satisne ergo pudori consulat, si quis
sine teste libidini pareat? An est aliquid per se ipsum flagitiosum,
etiamsi nulla comitetur infamia? Quid? Fortes viri voluptatumne calculis
subductis proelium ineunt, sanguinem pro patria profundunt, an quodam
animi ardore atque impetu concitati? utrum tandem censes, Torquate,
Imperiosum illum, si nostra verba audiret, tuamne de se orationem
libentius auditurum fuisse an meam, cum ego dicerem nihil eum fecisse
sua causa omniaque rei publicae, tu contra nihil nisi sua? Si vero id
etiam explanare velles apertiusque diceres nihil eum fecisse nisi
voluptatis causa, quo modo eum tandem laturum fuisse existimas?

Esto, fecerit, si ita vis, Torquatus propter suas utilitates– malo enim
dicere quam voluptates, in tanto praesertim viro–, num etiam eius
collega P. Decius, princeps in ea familia consulatus, cum se devoverat
et equo admisso in mediam aciem Latinorum irruebat, aliquid de
voluptatibus suis cogitabat? Ubi ut eam caperet aut quando? Cum sciret
confestim esse moriendum eamque mortem ardentiore studio peteret, quam
Epicurus voluptatem petendam putat. Quod quidem eius factum nisi esset
iure laudatum, non esset imitatus quarto consulatu suo filius, neque
porro ex eo natus cum Pyrrho bellum gerens consul cecidisset in proelio
seque e continenti genere tertiam victimam rei publicae praebuisset.

Contineo me ab exemplis. Graecis hoc modicum est: Leonidas, Epaminondas,
tres aliqui aut quattuor; ego si nostros colligere coepero, perficiam
illud quidem, ut se virtuti tradat constringendam voluptas, sed dies me
deficiet, et, ut Aulus Varius, qui est habitus iudex durior, dicere
consessori solebat, cum datis testibus alii tamen citarentur:
‘Aut hoc testium satis est, aut nescio, quid satis sit,’ sic a me satis
datum est testium. Quid enim? Te ipsum, dignissimum maioribus tuis,
voluptasne induxit, ut adolescentulus eriperes P. Sullae consulatum?
Quem cum ad patrem tuum rettulisses, fortissimum virum, qualis ille vel
consul vel civis cum semper, tum post consulatum fuit! Quo quidem
auctore nos ipsi ea gessimus, ut omnibus potius quam ipsis nobis
consuluerimus.

At quam pulchre dicere videbare, cum ex altera parte ponebas cumulatum
aliquem plurimis et maximis voluptatibus nullo nec praesenti nec futuro
dolore, ex altera autem cruciatibus maximis toto corpore nulla nec
adiuncta nec sperata voluptate, et quaerebas, quis aut hoc miserior aut
superiore illo beatior; deinde concludebas summum malum esse dolorem,
summum bonum voluptatem! Lucius Thorius Balbus fuit, Lanuvinus, quem
meminisse tu non potes. Is ita vivebat, ut nulla tam exquisita posset
inveniri voluptas, qua non abundaret. Erat et cupidus voluptatum et eius
generis intellegens et copiosus, ita non superstitiosus, ut illa plurima
in sua patria sacrificia et fana contemneret, ita non timidus ad mortem,
ut in acie sit ob rem publicam interfectus.

Cupiditates non Epicuri divisione finiebat, sed sua satietate. Habebat
tamen rationem valitudinis: utebatur iis exercitationibus, ut ad cenam
et sitiens et esuriens veniret, eo cibo, qui et suavissimus esset et
idem facillimus ad concoquendum, vino et ad voluptatem et ne noceret.
Cetera illa adhibebat, quibus demptis negat se Epicurus intellegere quid
sit bonum. Aberat omnis dolor, qui si adesset, nec molliter ferret et
tamen medicis plus quam philosophis uteretur. Color egregius, integra
valitudo, summa gratia, vita denique conferta voluptatum omnium
varietate.

Hunc vos beatum; ratio quidem vestra sic cogit. At ego quem huic
anteponam non audeo dicere; dicet pro me ipsa virtus nec dubitabit isti
vestro beato M. Regulum anteponere, quem quidem, cum sua voluntate,
nulla vi coactus praeter fidem, quam dederat hosti, ex patria
Karthaginem revertisset, tum ipsum, cum vigiliis et fame cruciaretur,
clamat virtus beatiorem fuisse quam potantem in rosa Thorium. Bella
magna gesserat, bis consul fuerat, triumpharat nec tamen sua illa
superiora tam magna neque tam praeclara ducebat quam illum ultimum
casum, quem propter fidem constantiamque susceperat, qui nobis
miserabilis videtur audientibus, illi perpetienti erat voluptarius. Non
enim hilaritate nec lascivia nec risu aut ioco, comite levitatis, saepe
etiam tristes firmitate et constantia sunt beati.

Stuprata per vim Lucretia a regis filio testata civis se ipsa interemit.
Hic dolor populi Romani duce et auctore Bruto causa civitati libertatis
fuit, ob eiusque mulieris memoriam primo anno et vir et pater eius
consul est factus. Tenuis Lucius Verginius unusque de multis sexagesimo
anno post libertatem receptam virginem filiam sua manu occidit potius,
quam ea Ap. Claudii libidini, qui tum erat summo (ne) imperio,
dederetur.

Aut haec tibi, Torquate, sunt vituperanda aut patrocinium voluptatis
repudiandum. Quod autem patrocinium aut quae ista causa est voluptatis,
quae nec testes ullos e claris viris nec laudatores poterit adhibere? Ut
enim nos ex annalium monimentis testes excitamus eos, quorum omnis vita
consumpta est in laboribus gloriosis, qui voluptatis nomen audire non
possent, sic in vestris disputationibus historia muta est. Numquam
audivi in Epicuri schola Lycurgum, Solonem, Miltiadem, Themistoclem,
Epaminondam nominari, qui in ore sunt ceterorum omnium philosophorum.
Nunc vero, quoniam haec nos etiam tractare coepimus, suppeditabit nobis
Atticus noster e thesauris suis quos et quantos viros!

Nonne melius est de his aliquid quam tantis voluminibus de Themista
loqui? Sint ista Graecorum; quamquam ab iis philosophiam et omnes
ingenuas disciplinas habemus; sed tamen est aliquid, quod nobis non
liceat, liceat illis. Pugnant Stoici cum Peripateticis. Alteri negant
quicquam esse bonum, nisi quod honestum sit, alteri plurimum se et longe
longeque plurimum tribuere honestati, sed tamen et in corpore et extra
esse quaedam bona. Et certamen honestum et disputatio splendida! Omnis
est enim de virtutis dignitate contentio. At cum tuis cum disseras,
multa sunt audienda etiam de obscenis voluptatibus, de quibus ab Epicuro
saepissime dicitur.

Non potes ergo ista tueri, Torquate, mihi crede, si te ipse et tuas
cogitationes et studia perspexeris; pudebit te, inquam, illius tabulae,
quam Cleanthes sane commode verbis depingere solebat. Iubebat eos, qui
audiebant, secum ipsos cogitare pictam in tabula Voluptatem pulcherrimo
vestitu et ornatu regali in solio sedentem, praesto esse Virtutes ut
ancillulas, quae nihil aliud agerent, nullum suum officium ducerent,
nisi ut Voluptati ministrarent et eam tantum ad aurem admonerent, si
modo id pictura intellegi posset, ut caveret ne quid faceret inprudens,
quod offenderet animos hominum, aut quicquam, e quo oriretur aliquis
dolor. ‘Nos quidem Virtutes sic natae sumus, ut tibi
serviremus, aliud negotii nihil habemus.’

At negat Epicurus–hoc enim vestrum lumen est– quemquam, qui honeste non
vivat, iucunde posse vivere. Quasi ego id curem, quid ille aiat aut
neget. Illud quaero, quid ei, qui in voluptate summum bonum ponat,
consentaneum sit dicere. Quid affers, cur Thorius, cur Caius Postumius,
cur omnium horum magister, Orata, non iucundissime vixerit? Ipse negat,
ut ante dixi, luxuriosorum vitam reprehendendam, nisi plane fatui sint,
id est nisi aut cupiant aut metuant. Quarum ambarum rerum cum medicinam
pollicetur, luxuriae licentiam pollicetur. His enim rebus detractis
negat se reperire in asotorum vita quod reprehendat.

Non igitur potestis voluptate omnia dirigentes aut tueri aut retinere
virtutem. Nam nec vir bonus ac iustus haberi debet qui, ne malum habeat,
abstinet se ab iniuria. Nosti, credo, illud: ‘Nemo pius est, qui
pietatem–’; cave putes quicquam esse verius. Nec enim, dum metuit,
iustus est, et certe, si metuere destiterit, non erit; non metuet autem,
sive celare poterit, sive opibus magnis quicquid fecerit optinere,
certeque malet existimari bonus vir, ut non sit, quam esse, ut non
putetur. Ita, quod certissimum est, pro vera certaque iustitia
simulationem nobis iustitiae traditis praecipitisque quodam modo ut
nostram stabilem conscientiam contemnamus, aliorum errantem opinionem
aucupemur.

Quae dici eadem de ceteris virtutibus possunt, quarum omnium fundamenta
vos in voluptate tamquam in aqua ponitis. Quid enim? Fortemne possumus
dicere eundem illum Torquatum?–Delector enim, quamquam te non possum, ut
ais, corrumpere, delector, inquam, et familia vestra et nomine. Et
hercule mihi vir optimus nostrique amantissimus, Aulus Torquatus,
versatur ante oculos, cuius quantum studium et quam insigne fuerit erga
me temporibus illis, quae nota sunt omnibus, scire necesse est utrumque
vestrum. Quae mihi ipsi, qui volo et esse et haberi gratus, grata non
essent, nisi eum perspicerem mea causa mihi amicum fuisse, non sua, nisi
hoc dicis sua, quod interest omnium recte facere. Si id dicis, vicimus.
Id enim volumus, id contendimus, ut officii fructus sit ipsum officium.

Hoc ille tuus non vult omnibusque ex rebus voluptatem quasi mercedem
exigit. Sed ad illum redeo. Si voluptatis causa cum Gallo apud Anienem
depugnavit provocatus et ex eius spoliis sibi et torquem et cognomen
induit ullam aliam ob causam, nisi quod ei talia facta digna viro
videbantur, fortem non puto. Iam si pudor, si modestia, si pudicitia, si
uno verbo temperantia poenae aut infamiae metu coercebuntur, non
sanctitate sua se tuebuntur, quod adulterium, quod stuprum, quae libido
non se proripiet ac proiciet aut occultatione proposita aut inpunitate
aut licentia? Quid?

Illud, Torquate, quale tandem videtur, te isto nomine, ingenio, gloria,
quae facis, quae cogitas, quae contendis quo referas, cuius rei causa
perficere quae conaris velis, quid optimum denique in vita iudices non
audere in conventu dicere? Quid enim mereri velis, iam cum magistratum
inieris et in contionem ascenderis–est enim tibi edicendum quae sis
observaturus in iure dicendo, et fortasse etiam, si tibi erit visum,
aliquid de maioribus tuis et de te ipso dices more maiorum–, quid
merearis igitur, ut dicas te in eo magistratu omnia voluptatis causa
facturum esse, teque nihil fecisse in vita nisi voluptatis causa? ‘An
me’, inquis, ‘tam amentem putas, ut apud imperitos isto modo loquar?’ At
tu eadem ista dic in iudicio aut, si coronam times, dic in senatu.
Numquam facies. Cur, nisi quod turpis oratio est? Mene ergo et Triarium
dignos existimas, apud quos turpiter loquare?

Verum esto: verbum ipsum voluptatis non habet dignitatem, nec nos
fortasse intellegimus. Hoc enim identidem dicitis, non intellegere nos
quam dicatis voluptatem. Rem videlicet difficilem et obscuram! Individua
cum dicitis et intermundia, quae nec sunt ulla nec possunt esse,
intellegimus, voluptas, quae passeribus omnibus nota est, a nobis
intellegi non potest? Quid, si efficio ut fateare me non modo quid sit
voluptas scire–est enim iucundus motus in sensu–, sed etiam quid eam tu
velis esse? Tum enim eam ipsam vis, quam modo ego dixi, et nomen
inponis, in motu ut sit et faciat aliquam varietatem, tum aliam quandam
summam voluptatem, quo addi nihil possit; eam tum adesse, cum dolor
omnis absit; eam stabilem appellas. Sit sane ista voluptas.

Dic in quovis conventu te omnia facere, ne doleas. Si ne hoc quidem
satis ample, satis honeste dici putas, dic te omnia et in isto
magistratu et in omni vita utilitatis tuae causa facturum, nihil nisi
quod expediat, nihil denique nisi tua causa: quem clamorem contionis aut
quam spem consulatus eius, qui tibi paratissimus est, futuram putas?
Eamne rationem igitur sequere, qua tecum ipse et cum tuis utare,
profiteri et in medium proferre non audeas? At vero illa, quae
Peripatetici, quae Stoici dicunt, semper tibi in ore sunt in iudiciis,
in senatu. Officium, aequitatem, dignitatem, fidem, recta, honesta,
digna imperio, digna populo Romano, omnia pericula pro re publica, mori
pro patria, haec cum loqueris, nos barones stupemus, tu videlicet tecum
ipse rides.

Nam inter ista tam magnifica verba tamque praeclara non habet ullum
voluptas locum, non modo illa, quam in motu esse dicitis, quam omnes
urbani rustici, omnes, inquam, qui Latine loquuntur, voluptatem vocant,
sed ne haec quidem stabilis, quam praeter vos nemo appellat voluptatem.
Vide igitur ne non debeas verbis nostris uti, sententiis tuis. Quodsi
vultum tibi, si incessum fingeres, quo gravior viderere, non esses tui
similis; verba tu fingas et ea dicas, quae non sentias? Aut etiam, ut
vestitum, sic sententiam habeas aliam domesticam, aliam forensem, ut in
fronte ostentatio sit, intus veritas occultetur? Vide, quaeso, rectumne
sit. Mihi quidem eae verae videntur opiniones, quae honestae, quae
laudabiles, quae gloriosae, quae in senatu, quae apud populum, quae in
omni coetu concilioque profitendae sint, ne id non pudeat sentire, quod
pudeat dicere.

Amicitiae vero locus ubi esse potest aut quis amicus esse cuiquam, quem
non ipsum amet propter ipsum? Quid autem est amare, e quo nomen ductum
amicitiae est, nisi velle bonis aliquem affici quam maximis, etiamsi ad
se ex iis nihil redundet? ‘Prodest’, inquit, ‘mihi eo esse animo.’ Immo
videri fortasse. Esse enim, nisi eris, non potes. Qui autem esse
poteris, nisi te amor ipse ceperit? quod non subducta utilitatis ratione
effici solet, sed ipsum a se oritur et sua sponte nascitur. ‘At enim
sequor utilitatem.’ Manebit ergo amicitia tam diu, quam diu sequetur
utilitas, et, si utilitas amicitiam constituet, tollet eadem.

Sed quid ages tandem, si utilitas ab amicitia, ut fit saepe, defecerit?
relinquesne? Quae ista amicitia est? Retinebis? Qui convenit? Quid enim
de amicitia statueris utilitatis causa expetenda vides. ‘Ne in odium
veniam, si amicum destitero tueri.’ Primum cur ista res digna odio est,
nisi quod est turpis? Quodsi, ne quo incommodo afficiare, non relinques
amicum, tamen, ne sine fructu alligatus sis, ut moriatur optabis. Quid,
si non modo utilitatem tibi nullam afferet, sed iacturae rei familiaris
erunt faciendae, labores suscipiendi, adeundum vitae periculum? Ne tum
quidem te respicies et cogitabis sibi quemque natum esse et suis
voluptatibus? Vadem te ad mortem tyranno dabis pro amico, ut Pythagoreus
ille Siculo fecit tyranno? Aut, Pylades cum sis, dices te esse Orestem,
ut moriare pro amico? Aut, si esses Orestes, Pyladem refelleres, te
indicares et, si id non probares, quo minus ambo una necaremini non
precarere?

Faceres tu quidem, Torquate, haec omnia; nihil enim arbitror esse magna
laude dignum, quod te praetermissurum credam aut mortis aut doloris
metu. Non quaeritur autem quid naturae tuae consentaneum sit, sed quid
disciplinae. Ratio ista, quam defendis, praecepta, quae didicisti, quae
probas, funditus evertunt amicitiam, quamvis eam Epicurus, ut facit, in
caelum efferat laudibus. At coluit ipse amicitias. Quis, quaeso, illum
negat et bonum virum et comem et humanum fuisse? De ingenio eius in his
disputationibus, non de moribus quaeritur. Sit ista in Graecorum
levitate perversitas, qui maledictis insectantur eos, a quibus de
veritate dissentiunt. Sed quamvis comis in amicis tuendis fuerit, tamen,
si haec vera sunt–nihil enim affirmo–, non satis acutus fuit.

At multis se probavit. Et quidem iure fortasse, sed tamen non
gravissimum est testimonium multitudinis. In omni enim arte vel studio
vel quavis scientia vel in ipsa virtute optimum quidque rarissimum est.
Ac mihi quidem, quod et ipse bonus vir fuit et multi Epicurei et fuerunt
et hodie sunt et in amicitiis fideles et in omni vita constantes et
graves nec voluptate, sed officio consilia moderantes, hoc videtur maior
vis honestatis et minor voluptatis. Ita enim vivunt quidam, ut eorum
vita refellatur oratio. Atque ut ceteri dicere existimantur melius quam
facere, sic hi mihi videntur facere melius quam dicere.

Sed haec nihil sane ad rem; illa videamus, quae a te de amicitia dicta
sunt. E quibus unum mihi videbar ab ipso Epicuro dictum cognoscere,
amicitiam a voluptate non posse divelli ob eamque rem colendam esse,
quod, (quoniam) sine ea tuto et sine metu vivi non posset, ne iucunde
quidem posset. Satis est ad hoc responsum. Attulisti aliud humanius
horum recentiorum, numquam dictum ab ipso illo, quod sciam, primo
utilitatis causa amicum expeti, cum autem usus accessisset, tum ipsum
amari per se etiam omissa spe voluptatis. Hoc etsi multimodis reprehendi
potest, tamen accipio, quod dant. Mihi enim satis est, ipsis non satis.
Nam aliquando posse recte fieri dicunt nulla expectata nec quaesita
voluptate.

Posuisti etiam dicere alios foedus quoddam inter se facere sapientis,
ut, quem ad modum sint in se ipsos animati, eodem modo sint erga amicos;
id et fieri posse et saepe esse factum et ad voluptates percipiendas
maxime pertinere. Hoc foedus facere si potuerunt, faciant etiam illud,
ut aequitatem, modestiam, virtutes omnes per se ipsas gratis diligant.
An vero, si fructibus et emolumentis et utilitatibus amicitias colemus,
si nulla caritas erit, quae faciat amicitiam ipsam sua sponte, vi sua,
ex se et propter se expetendam, dubium est, quin fundos et insulas
amicis anteponamus?

Licet hic rursus ea commemores, quae optimis verbis ab Epicuro de laude
amicitiae dicta sunt. Non quaero, quid dicat, sed quid convenienter
possit rationi et sententiae suae dicere. ‘Utilitatis causa amicitia est
quaesita.’ Num igitur utiliorem tibi hunc Triarium putas esse posse,
quam si tua sint Puteolis granaria? Collige omnia, quae soletis:
‘Praesidium amicorum.’ Satis est tibi in te, satis in legibus, satis in
mediocribus amicitiis praesidii. Iam contemni non poteris. Odium autem
et invidiam facile vitabis. Ad eas enim res ab Epicuro praecepta dantur.
Et tamen tantis vectigalibus ad liberalitatem utens etiam sine hac
Pyladea amicitia multorum te benivolentia praeclare tuebere et munies.

‘At quicum ioca seria, ut dicitur, quicum arcana, quicum occulta omnia?’
Tecum optime, deinde etiam cum mediocri amico. Sed fac ista esse non
inportuna; quid ad utilitatem tantae pecuniae? Vides igitur, si
amicitiam sua caritate metiare, nihil esse praestantius, sin emolumento,
summas familiaritates praediorum fructuosorum mercede superari. Me
igitur ipsum ames oportet, non mea, si veri amici futuri sumus. Sed in
rebus apertissimis nimium longi sumus. Perfecto enim et concluso neque
virtutibus neque amicitiis usquam locum esse, si ad voluptatem omnia
referantur, nihil praeterea est magnopere dicendum. Ac tamen, ne cui
loco non videatur esse responsum, pauca etiam nunc dicam ad reliquam
orationem tuam.

Quoniam igitur omnis summa philosophiae ad beate vivendum refertur,
idque unum expetentes homines se ad hoc studium contulerunt, beate autem
vivere alii in alio, vos in voluptate ponitis, item contra miseriam
omnem in dolore, id primum videamus, beate vivere vestrum quale sit.
Atque hoc dabitis, ut opinor, si modo sit aliquid esse beatum, id
oportere totum poni in potestate sapientis. Nam si amitti vita beata
potest, beata esse non potest. Quis enim confidit semper sibi illud
stabile et firmum permansurum, quod fragile et caducum sit? Qui autem
diffidet perpetuitati bonorum suorum, timeat necesse est, ne aliquando
amissis illis sit miser. Beatus autem esse in maximarum rerum timore
nemo potest.

Nemo igitur esse beatus potest. Neque enim in aliqua parte, sed in
perpetuitate temporis vita beata dici solet, nec appellatur omnino vita,
nisi confecta atque absoluta, nec potest quisquam alias beatus esse,
alias miser; qui enim existimabit posse se miserum esse beatus non erit.
Nam cum suscepta semel est beata vita, tam permanet quam ipsa illa
effectrix beatae vitae sapientia neque expectat ultimum tempus aetatis,
quod Croeso scribit Herodotus praeceptum a Solone. At enim, quem ad
modum tute dicebas, negat Epicurus diuturnitatem quidem temporis ad
beate vivendum aliquid afferre, nec minorem voluptatem percipi in
brevitate temporis, quam si illa sit sempiterna.

Haec dicuntur inconstantissime. Cum enim summum bonum in voluptate
ponat, negat infinito tempore aetatis voluptatem fieri maiorem quam
finito atque modico. Qui bonum omne in virtute ponit, is potest dicere
perfici beatam vitam perfectione virtutis; negat enim summo bono afferre
incrementum diem. Qui autem voluptate vitam effici beatam putabit, qui
sibi is conveniet, si negabit voluptatem crescere longinquitate? Igitur
ne dolorem quidem. An dolor longissimus quisque miserrimus, voluptatem
non optabiliorem diuturnitas facit? Quid est igitur, cur ita semper deum
appellet Epicurus beatum et aeternum? Dempta enim aeternitate nihilo
beatior Iuppiter quam Epicurus; uterque enim summo bono fruitur, id est
voluptate. ‘At enim hic etiam dolore.’ At eum nihili facit; ait enim se,
si uratur, ‘Quam hoc suave!’ dicturum.

Qua igitur re ab deo vincitur, si aeternitate non vincitur? In qua quid
est boni praeter summam voluptatem, et eam sempiternam? Quid ergo
attinet gloriose loqui, nisi constanter loquare? In voluptate
corporis–addam, si vis, ‘animi’, dum ea ipsa, ut vultis, sit e
corpore–situm est vivere beate. Quid? Istam voluptatem perpetuam quis
potest praestare sapienti? Nam quibus rebus efficiuntur voluptates, eae
non sunt in potestate sapientis. Non enim in ipsa sapientia positum est
beatum esse, sed in iis rebus, quas sapientia comparat ad voluptatem.
Totum autem id externum est, et quod externum, id in casu est. Ita fit
beatae vitae domina fortuna, quam Epicurus ait exiguam intervenire
sapienti.

Age, inquies, ista parva sunt. Sapientem locupletat ipsa natura, cuius
divitias Epicurus parabiles esse docuit. Haec bene dicuntur, nec ego
repugno, sed inter sese ipsa pugnant. Negat enim tenuissimo victu, id
est contemptissimis escis et potionibus, minorem voluptatem percipi quam
rebus exquisitissimis ad epulandum. Huic ego, si negaret quicquam
interesse ad beate vivendum quali uteretur victu, concederem, laudarem
etiam; verum enim diceret, idque Socratem, qui voluptatem nullo loco
numerat, audio dicentem, cibi condimentum esse famem, potionis sitim.
Sed qui ad voluptatem omnia referens vivit ut Gallonius, loquitur ut
Frugi ille Piso, non audio nec eum, quod sentiat, dicere existimo.

Naturales divitias dixit parabiles esse, quod parvo esset natura
contenta. Certe, nisi voluptatem tanti aestimaretis. Non minor, inquit,
voluptas percipitur ex vilissimis rebus quam ex pretiosissimis. Hoc est
non modo cor non habere, sed ne palatum quidem. Qui enim voluptatem
ipsam contemnunt, iis licet dicere se acupenserem maenae non anteponere.
Cui vero in voluptate summum bonum est, huic omnia sensu, non ratione
sunt iudicanda, eaque dicenda optima, quae sint suavissima.

Verum esto; consequatur summas voluptates non modo parvo, sed per me
nihilo, si potest; sit voluptas non minor in nasturcio illo, quo vesci
Persas esse solitos scribit Xenophon, quam in Syracusanis mensis, quae a
Platone graviter vituperantur; sit, inquam, tam facilis, quam vultis,
comparatio voluptatis, quid de dolore dicemus? Cuius tanta tormenta
sunt, ut in iis beata vita, si modo dolor summum malum est, esse non
possit. Ipse enim Metrodorus, paene alter Epicurus, beatum esse
describit his fere verbis: ‘cum corpus bene constitutum sit et sit
exploratum ita futurum.’ an id exploratum cuiquam potest esse, quo modo
se hoc habiturum sit corpus, non dico ad annum, sed ad vesperum? Dolor
ergo, id est summum malum, metuetur semper, etiamsi non aderit; iam enim
adesse poterit. Qui potest igitur habitare in beata vita summi mali
metus?

Traditur, inquit, ab Epicuro ratio neglegendi doloris. Iam id ipsum
absurdum, maximum malum neglegi. Sed quae tandem ista ratio est? Maximus
dolor, inquit, brevis est. Primum quid tu dicis breve? Deinde dolorem
quem maximum? Quid enim? summus dolor plures dies manere non potest?
Vide, ne etiam menses! Nisi forte eum dicis, qui, simul atque arripuit,
interficit. Quis istum dolorem timet? illum mallem levares, quo optimum
atque humanissimum virum, Cn. Octavium, Marci filium, familiarem meum,
confici vidi, nec vero semel nec ad breve tempus, sed et saepe et plane
diu. Quos ille, di inmortales, cum omnes artus ardere viderentur,
cruciatus perferebat! Nec tamen miser esse, quia summum id malum non
erat, tantum modo laboriosus videbatur; at miser, si in flagitiosa et
vitiosa vita afflueret voluptatibus.

Quod autem magnum dolorem brevem, longinquum levem esse dicitis, id non
intellego quale sit. Video enim et magnos et eosdem bene longinquos
dolores, quorum alia toleratio est verior, qua uti vos non potestis, qui
honestatem ipsam per se non amatis. Fortitudinis quaedam praecepta sunt
ac paene leges, quae effeminari virum vetant in dolore. Quam ob rem
turpe putandum est, non dico dolere–nam id quidem est interdum necesse–,
sed saxum illud Lemnium clamore Philocteteo funestare, Quod eiulatu,
questu, gemitu, fremitibus Resonando mutum flebiles voces refert. Huic
Epicurus praecentet, si potest, cui (e) viperino morsu venae viscerum
Veneno inbutae taetros cruciatus cient! Sic Epicurus: ‘Philocteta, st!
Brevis dolor.’ At iam decimum annum in spelunca iacet. ‘Si longus,
levis; dat enim intervalla et relaxat.’

Primum non saepe, deinde quae est ista relaxatio, cum et praeteriti
doloris memoria recens est et futuri atque inpendentis torquet timor?
‘Moriatur’, inquit. Fortasse id optimum, sed ubi illud: ‘Plus semper
voluptatis’? Si enim ita est, vide ne facinus facias, cum mori suadeas.
Potius ergo illa dicantur: turpe esse, viri non esse debilitari dolore,
frangi, succumbere. Nam ista vestra: ‘Si gravis, brevis; si longus,
levis’ dictata sunt. Virtutis, magnitudinis animi, patientiae,
fortitudinis fomentis dolor mitigari solet.

Audi, ne longe abeam, moriens quid dicat Epicurus, ut intellegas facta
eius cum dictis discrepare: ‘Epicurus Hermarcho salutem. Cum ageremus’,
inquit, ‘vitae beatum et eundem supremum diem, scribebamus haec. Tanti
autem aderant vesicae et torminum morbi, ut nihil ad eorum magnitudinem
posset accedere.’ Miserum hominem! Si dolor summum malum est, dici
aliter non potest. Sed audiamus ipsum: ‘Compensabatur’, inquit, ‘tamen
cum his omnibus animi laetitia, quam capiebam memoria rationum
inventorumque nostrorum. Sed tu, ut dignum est tua erga me et
philosophiam voluntate ab adolescentulo suscepta, fac ut Metrodori
tueare liberos.’

Non ego iam Epaminondae, non Leonidae mortem huius morti antepono,
quorum alter cum vicisset Lacedaemonios apud Mantineam atque ipse gravi
vulnere exanimari se videret, ut primum dispexit, quaesivit salvusne
esset clipeus. Cum salvum esse flentes sui respondissent, rogavit
essentne fusi hostes. Cum id quoque, ut cupiebat, audivisset, evelli
iussit eam, qua erat transfixus, hastam. Ita multo sanguine profuso in
laetitia et in victoria est mortuus. Leonidas autem, rex
Lacedaemoniorum, se in Thermopylis trecentosque eos, quos eduxerat
Sparta, cum esset proposita aut fuga turpis aut gloriosa mors, opposuit
hostibus. Praeclarae mortes sunt imperatoriae; philosophi autem in suis
lectulis plerumque moriuntur. Refert tamen, quo modo. (beatus) sibi
videtur esse moriens. Magna laus. ‘Compensabatur’, inquit, ‘cum summis
doloribus laetitia.’

Audio equidem philosophi vocem, Epicure, sed quid tibi dicendum sit
oblitus es. Primum enim, si vera sunt ea, quorum recordatione te gaudere
dicis, hoc est, si vera sunt tua scripta et inventa, gaudere non potes.
Nihil enim iam habes, quod ad corpus referas; est autem a te semper
dictum nec gaudere quemquam nisi propter corpus nec dolere.
‘Praeteritis’, inquit, ‘gaudeo.’ Quibusnam praeteritis? Si ad corpus
pertinentibus, rationes tuas te video compensare cum istis doloribus,
non memoriam corpore perceptarum voluptatum; sin autem ad animum, falsum
est, quod negas animi ullum esse gaudium, quod non referatur ad corpus.
Cur deinde Metrodori liberos commendas? Quid (in) isto egregio tuo
officio et tanta fide–sic enim existimo–ad corpus refers?

Huc et illuc, Torquate, vos versetis licet, nihil in hac praeclara
epistula scriptum ab Epicuro congruens et conveniens decretis eius
reperietis. Ita redarguitur ipse a sese, convincunturque scripta eius
probitate ipsius ac moribus. Nam ista commendatio puerorum, memoria et
caritas amicitiae, summorum officiorum in extremo spiritu conservatio
indicat innatam esse homini probitatem gratuitam, non invitatam
voluptatibus nec praemiorum mercedibus evocatam. Quod enim testimonium
maius quaerimus, quae honesta et recta sint, ipsa esse optabilia per
sese, cum videamus tanta officia morientis?

Sed ut epistulam laudandam arbitror eam, quam modo totidem fere verbis
interpretatus sum, quamquam ea cum summa eius philosophia nullo modo
congruebat, sic eiusdem testamentum non solum (a) philosophi gravitate,
sed etiam ab ipsius sententia iudico discrepare. Scripsit enim et multis
saepe verbis et breviter arteque in eo libro, quem modo nominavi, mortem
nihil ad nos pertinere. Quod enim dissolutum sit, id esse sine sensu,
quod autem sine sensu sit, id nihil ad nos pertinere omnino. Hoc ipsum
elegantius poni meliusque potuit. Nam quod ita positum est, quod
dissolutum sit, id esse sine sensu, id eius modi est, ut non satis plane
dicat quid sit dissolutum.

Sed tamen intellego quid velit. Quaero autem quid sit, quod, cum
dissolutione, id est morte, sensus omnis extinguatur, et cum reliqui
nihil sit omnino, quod pertineat ad nos, tam accurate tamque diligenter
caveat et sanciat ut Amynomachus et Timocrates, heredes sui, de
Hermarchi sententia dent quod satis sit ad diem agendum natalem suum
quotannis mense Gamelione itemque omnibus mensibus vicesimo die lunae
dent ad eorum epulas, qui una secum philosophati sint, ut et sui et
Metrodori memoria colatur.

Haec ego non possum dicere non esse hominis quamvis et belli et humani,
sapientis vero nullo modo, physici praesertim, quem se ille esse vult,
putare ullum esse cuiusquam diem natalem. Quid? Idemne potest esse dies
saepius, qui semel fuit? Certe non potest. An eiusdem modi? Ne id
quidem, nisi multa annorum intercesserint milia, ut omnium siderum
eodem, unde profecta sint, fiat ad unum tempus reversio. Nullus est
igitur cuiusquam dies natalis. ‘At habetur!’ Et ego id scilicet
nesciebam! Sed ut sit, etiamne post mortem coletur? Idque testamento
cavebit is, qui nobis quasi oraculum ediderit nihil post mortem ad nos
pertinere? Haec non erant eius, qui innumerabilis mundos infinitasque
regiones, quarum nulla esset ora, nulla extremitas, mente peragravisset.
Num quid tale Democritus? Ut alios omittam, hunc appello, quem ille unum
secutus est.

Quodsi dies notandus fuit, eumne potius, quo natus, an eum, quo sapiens
factus est? Non potuit, inquies, fieri sapiens, nisi natus esset. [et]
Isto modo, ne si avia quidem eius nata non esset. Res tota, Torquate,
non doctorum hominum, velle post mortem epulis celebrari memoriam sui
nominis. Quos quidem dies quem ad modum agatis et in quantam hominum
facetorum urbanitatem incurratis, non dico– nihil opus est litibus–;
tantum dico, magis fuisse vestrum agere Epicuri diem natalem, quam
illius testamento cavere ut ageretur.

Sed ut ad propositum–de dolore enim cum diceremus, ad istam epistulam
delati sumus–, nunc totum illud concludi sic licet: qui in summo malo
est, is tum, cum in eo est, non est beatus; sapiens autem semper beatus
est et est aliquando in dolore; non est igitur summum malum dolor. Iam
illud quale tandem est, bona praeterita non effluere sapienti, mala
meminisse non oportere? Primum in nostrane potestate est, quid
meminerimus? Themistocles quidem, cum ei Simonides an quis alius artem
memoriae polliceretur, ‘Oblivionis’, inquit, ‘mallem. Nam memini etiam
quae nolo, oblivisci non possum quae volo.’

Magno hic ingenio, sed res se tamen sic habet, ut nimis imperiosi
philosophi sit vetare meminisse. Vide ne ista sint Manliana vestra aut
maiora etiam, si imperes quod facere non possim. Quid, si etiam iucunda
memoria est praeteritorum malorum? Ut proverbia non nulla veriora sint
quam vestra dogmata. Vulgo enim dicitur: ‘Iucundi acti labores’, nec
male Euripides– concludam, si potero, Latine; Graecum enim hunc versum
nostis omnes–: ‘Suavis laborum est praeteritorum memoria.’ Sed ad bona
praeterita redeamus. Quae si a vobis talia dicerentur, qualibus Caius
Marius uti poterat, ut expulsus, egens, in palude demersus tropaeorum
recordatione levaret dolorem suum, audirem et plane probarem. Nec enim
absolvi beata vita sapientis neque ad exitum perduci poterit, si prima
quaeque bene ab eo consulta atque facta ipsius oblivione obruentur.

Sed vobis voluptatum perceptarum recordatio vitam beatam facit, et
quidem corpore perceptarum. Nam si quae sunt aliae, falsum est omnis
animi voluptates esse e corporis societate. Corporis autem voluptas si
etiam praeterita delectat, non intellego, cur Aristoteles Sardanapalli
epigramma tantopere derideat, in quo ille rex Syriae glorietur se omnis
secum libidinum voluptates abstulisse. Quod enim ne vivus quidem,
inquit, diutius sentire poterat, quam dum fruebatur, quo modo id potuit
mortuo permanere? Effluit igitur voluptas corporis et prima quaeque
avolat saepiusque relinquit causam paenitendi quam recordandi. Itaque
beatior Africanus cum patria illo modo loquens: ‘Desine, Roma, tuos
hostes’ reliquaque praeclare: ‘Nam tibi moenimenta mei peperere
labores.’ Laboribus hic praeteritis gaudet, tu iubes voluptatibus, et
hic se ad ea revocat, e quibus nihil umquam rettulerit ad corpus, tu
totus haeres in corpore.

Illud autem ipsum qui optineri potest, quod dicitis, omnis animi et
voluptates et dolores ad corporis voluptates ac dolores pertinere?
Nihilne te delectat umquam –video, quicum loquar–, te igitur, Torquate,
ipsum per se nihil delectat? Omitto dignitatem, honestatem, speciem
ipsam virtutum, de quibus ante dictum est, haec leviora ponam: poema,
orationem cum aut scribis aut legis, cum omnium factorum, cum regionum
conquiris historiam, signum, tabula, locus amoenus, ludi, venatio, villa
Luculli–nam si ‘tuam’ dicerem, latebram haberes; ad corpus diceres
pertinere–, sed ea, quae dixi, ad corpusne refers? An est aliquid, quod
te sua sponte delectet? Aut pertinacissimus fueris, si in eo perstiteris
ad corpus ea, quae dixi, referri, aut deserueris totam Epicuri
voluptatem, si negaveris.

Quod vero a te disputatum est maiores esse voluptates et dolores animi
quam corporis, quia trium temporum particeps animus sit, corpore autem
praesentia solum sentiantur, qui id probari potest, ut is, qui propter
me aliquid gaudeat, plus quam ego ipse gaudeat? [animo voluptas oritur
propter voluptatem corporis, et maior est animi voluptas quam corporis.
Ita fit, ut gratulator laetior sit quam is, cui gratulatur.] Sed dum
efficere vultis beatum sapientem, cum maximas animo voluptates percipiat
omnibusque partibus maiores quam corpore, quid occurrat non videtis.
Animi enim quoque dolores percipiet omnibus partibus maiores quam
corporis. Ita miser sit aliquando necesse est is, quem vos beatum semper
vultis esse, nec vero id, dum omnia ad voluptatem doloremque referetis,
efficietis umquam.

Quare aliud aliquod, Torquate, hominis summum bonum reperiendum est,
voluptatem bestiis concedamus, quibus vos de summo bono testibus uti
soletis. Quid, si etiam bestiae multa faciunt duce sua quaeque natura
partim indulgenter vel cum labore, ut in gignendo, in educando,
perfacile appareat aliud quiddam iis propositum, non voluptatem? Partim
cursu et peragratione laetantur, congregatione aliae coetum quodam modo
civitatis imitantur;

Videmus in quodam volucrium genere non nulla indicia pietatis,
cognitionem, memoriam, in multis etiam desideria videmus. Ergo in
bestiis erunt secreta e voluptate humanarum quaedam simulacra virtutum,
in ipsis hominibus virtus nisi voluptatis causa nulla erit? Et homini,
qui ceteris animantibus plurimum praestat, praecipue a natura nihil
datum esse dicemus?

Nos vero, siquidem in voluptate sunt omnia, longe multumque superamur a
bestiis, quibus ipsa terra fundit ex sese pastus varios atque abundantes
nihil laborantibus, nobis autem aut vix aut ne vix quidem suppetunt
multo labore quaerentibus. Nec tamen ullo modo summum pecudis bonum et
hominis idem mihi videri potest. Quid enim tanto opus est instrumento in
optimis artibus comparandis? Quid tanto concursu honestissimorum
studiorum, tanto virtutum comitatu, si ea nullam ad aliam rem nisi ad
voluptatem conquiruntur?

Ut, si Xerxes, cum tantis classibus tantisque equestribus et pedestribus
copiis Hellesponto iuncto Athone perfosso mari ambulavisset terra
navigavisset, si, cum tanto impetu in Graeciam venisset, causam quis ex
eo quaereret tantarum copiarum tantique belli, mel se auferre ex Hymetto
voluisse diceret, certe sine causa videretur tanta conatus, sic nos
sapientem plurimis et gravissimis artibus atque virtutibus instructum et
ornatum non, ut illum, maria pedibus peragrantem, classibus montes, sed
omne caelum totamque cum universo mari terram mente complexum voluptatem
petere si dicemus, mellis causa dicemus tanta molitum.

Ad altiora quaedam et magnificentiora, mihi crede, Torquate, nati sumus,
nec id ex animi solum partibus, in quibus inest memoria rerum
innumerabilium, in te quidem infinita, inest coniectura consequentium
non multum a divinatione differens, inest moderator cupiditatis pudor,
inest ad humanam societatem iustitiae fida custodia, inest in
perpetiendis laboribus adeundisque periculis firma et stabilis doloris
mortisque contemptio–ergo haec in animis, tu autem etiam membra ipsa
sensusque considera, qui tibi, ut reliquae corporis partes, non comites
solum virtutum, sed ministri etiam videbuntur.

Quid? Si in ipso corpore multa voluptati praeponenda sunt, ut vires,
valitudo, velocitas, pulchritudo, quid tandem in animis censes? In
quibus doctissimi illi veteres inesse quiddam caeleste et divinum
putaverunt. Quodsi esset in voluptate summum bonum, ut dicitis, optabile
esset maxima in voluptate nullo intervallo interiecto dies noctesque
versari, cum omnes sensus dulcedine omni quasi perfusi moverentur. Quis
est autem dignus nomine hominis, qui unum diem totum velit esse in
genere isto voluptatis? Cyrenaici quidem non recusant; vestri haec
verecundius, illi fortasse constantius.

Sed lustremus animo non has maximas artis, quibus qui carebant inertes a
maioribus nominabantur, sed quaero num existimes, non dico Homerum,
Archilochum, Pindarum, sed Phidian, Polyclitum, Zeuxim ad voluptatem
artes suas direxisse. Ergo opifex plus sibi proponet ad formarum quam
civis excellens ad factorum pulchritudinem? Quae autem est alia causa
erroris tanti tam longe lateque diffusi, nisi quod is, qui voluptatem
summum bonum esse decernit, non cum ea parte animi, qua inest ratio
atque consilium, sed cum cupiditate, id est cum animi levissima parte,
deliberat? Quaero enim de te, si sunt di, ut vos etiam putatis, qui
possint esse beati, cum voluptates corpore percipere non possint, aut,
si sine eo genere voluptatis beati sint, cur similem animi usum in
sapiente esse nolitis.

Lege laudationes, Torquate, non eorum, qui sunt ab Homero laudati, non
Cyri, non Agesilai, non Aristidi aut Themistocli, non Philippi aut
Alexandri, lege nostrorum hominum, lege vestrae familiae; neminem
videbis ita laudatum, ut artifex callidus comparandarum voluptatum
diceretur. Non elogia monimentorum id significant, velut hoc ad portam:
‘Hunc unum plurimae consentiunt gentes populi primarium fuisse virum.’

Idne consensisse de Calatino plurimas gentis arbitramur, primarium
populi fuisse, quod praestantissimus fuisset in conficiendis
voluptatibus? Ergo in iis adolescentibus bonam spem esse dicemus et
magnam indolem, quos suis commodis inservituros et quicquid ipsis
expediat facturos arbitrabimur? Nonne videmus quanta perturbatio rerum
omnium consequatur, quanta confusio? Tollitur beneficium, tollitur
gratia, quae sunt vincla concordiae. Nec enim, cum tua causa cui
commodes, beneficium illud habendum est, sed faeneratio, nec gratia
deberi videtur ei, qui sua causa commodaverit. Maximas vero virtutes
iacere omnis necesse est voluptate dominante. Sunt etiam turpitudines
plurimae, quae, nisi honestas natura plurimum valeat, cur non cadant in
sapientem non est facile defendere.

Ac ne plura complectar–sunt enim innumerabilia–, bene laudata virtus
voluptatis aditus intercludat necesse est. Quod iam a me expectare noli.
Tute introspice in mentem tuam ipse eamque omni cogitatione pertractans
percontare ipse te perpetuisne malis voluptatibus perfruens in ea, quam
saepe usurpabas, tranquillitate degere omnem aetatem sine dolore,
adsumpto etiam illo, quod vos quidem adiungere soletis, sed fieri non
potest, sine doloris metu, an, cum de omnibus gentibus optime mererere,
cum opem indigentibus salutemque ferres, vel Herculis perpeti aerumnas.
Sic enim maiores nostri labores non fugiendos tristissimo tamen verbo
aerumnas etiam in deo nominaverunt.

Elicerem ex te cogeremque, ut responderes, nisi vererer ne Herculem
ipsum ea, quae pro salute gentium summo labore gessisset, voluptatis
causa gessisse diceres. Quae cum dixissem, Habeo, inquit Torquatus, ad
quos ista referam, et, quamquam aliquid ipse poteram, tamen invenire
malo paratiores. Familiares nostros, credo, Sironem dicis et Philodemum,
cum optimos viros, tum homines doctissimos. Recte, inquit, intellegis.
Age sane, inquam. Sed erat aequius Triarium aliquid de dissensione
nostra iudicare. Eiuro, inquit adridens, iniquum, hac quidem de re; tu
enim ista lenius, hic Stoicorum more nos vexat. Tum Triarius: Posthac
quidem, inquit, audacius. Nam haec ipsa mihi erunt in promptu, quae modo
audivi, nec ante aggrediar, quam te ab istis, quos dicis, instructum
videro. Quae cum essent dicta, finem fecimus et ambulandi et disputandi.

Voluptatem quidem, Brute, si ipsa pro se loquatur nec tam pertinaces
habeat patronos, concessuram arbitror convictam superiore libro
dignitati. Etenim sit inpudens, si virtuti diutius repugnet, aut si
honestis iucunda anteponat aut pluris esse contendat dulcedinem corporis
ex eave natam laetitiam quam gravitatem animi atque constantiam. Quare
illam quidem dimittamus et suis se finibus tenere iubeamus, ne
blanditiis eius inlecebrisque impediatur disputandi severitas.