diff options
Diffstat (limited to 'macros/latex/contrib/lipsum/lipsum-cicero.txt')
-rw-r--r-- | macros/latex/contrib/lipsum/lipsum-cicero.txt | 2219 |
1 files changed, 2219 insertions, 0 deletions
diff --git a/macros/latex/contrib/lipsum/lipsum-cicero.txt b/macros/latex/contrib/lipsum/lipsum-cicero.txt new file mode 100644 index 0000000000..52b1f0d35c --- /dev/null +++ b/macros/latex/contrib/lipsum/lipsum-cicero.txt @@ -0,0 +1,2219 @@ +%% +%% This text was provided by github-user +%% svenper. See https://github.com/patta42/lipsum/issues/13 +%% + +Non eram nescius, Brute, cum, quae summis ingeniis exquisitaque doctrina +philosophi Graeco sermone tractavissent, ea Latinis litteris mandaremus, +fore ut hic noster labor in varias reprehensiones incurreret. Nam +quibusdam, et iis quidem non admodum indoctis, totum hoc displicet +philosophari. Quidam autem non tam id reprehendunt, si remissius agatur, +sed tantum studium tamque multam operam ponendam in eo non arbitrantur. +Erunt etiam, et ii quidem eruditi Graecis litteris, contemnentes +Latinas, qui se dicant in Graecis legendis operam malle consumere. +Postremo aliquos futuros suspicor, qui me ad alias litteras vocent, +genus hoc scribendi, etsi sit elegans, personae tamen et dignitatis esse +negent. + +Contra quos omnis dicendum breviter existimo. Quamquam philosophiae +quidem vituperatoribus satis responsum est eo libro, quo a nobis +philosophia defensa et collaudata est, cum esset accusata et vituperata +ab Hortensio. Qui liber cum et tibi probatus videretur et iis, quos ego +posse iudicare arbitrarer, plura suscepi veritus ne movere hominum +studia viderer, retinere non posse. Qui autem, si maxime hoc placeat, +moderatius tamen id volunt fieri, difficilem quandam temperantiam +postulant in eo, quod semel admissum coerceri reprimique non potest, ut +propemodum iustioribus utamur illis, qui omnino avocent a philosophia, +quam his, qui rebus infinitis modum constituant in reque eo meliore, quo +maior sit, mediocritatem desiderent. + +Sive enim ad sapientiam perveniri potest, non paranda nobis solum ea, +sed fruenda etiam [sapientia] est; sive hoc difficile est, tamen nec +modus est ullus investigandi veri, nisi inveneris, et quaerendi +defatigatio turpis est, cum id, quod quaeritur, sit pulcherrimum. Etenim +si delectamur, cum scribimus, quis est tam invidus, qui ab eo nos +abducat? Sin laboramus, quis est, qui alienae modum statuat industriae? +Nam ut Terentianus Chremes non inhumanus, qui novum vicinum non vult +‘fodere aut arare aut aliquid ferre denique’ – non enim illum ab +industria, sed ab inliberali labore deterret –, sic isti curiosi, quos +offendit noster minime nobis iniucundus labor. + +Iis igitur est difficilius satis facere, qui se Latina scripta dicunt +contemnere. In quibus hoc primum est in quo admirer, cur in gravissimis +rebus non delectet eos sermo patrius, cum idem fabellas Latinas ad +verbum e Graecis expressas non inviti legant. Quis enim tam inimicus +paene nomini Romano est, qui Ennii Medeam aut Antiopam Pacuvii spernat +aut reiciat, quod se isdem Euripidis fabulis delectari dicat, Latinas +litteras oderit? + +Synephebos ego, inquit, potius Caecilii aut Andriam Terentii quam +utramque Menandri legam? + +A quibus tantum dissentio, ut, cum Sophocles vel optime scripserit +Electram, tamen male conversam Atilii mihi legendam putem, de quo +Lucilius: ‘ferreum scriptorem’, verum, opinor, scriptorem tamen, ut +legendus sit. Rudem enim esse omnino in nostris poetis aut inertissimae +segnitiae est aut fastidii delicatissimi. Mihi quidem nulli satis +eruditi videntur, quibus nostra ignota sunt. An ‘Utinam ne in nemore…’ +nihilo minus legimus quam hoc idem Graecum, quae autem de bene beateque +vivendo a Platone disputata sunt, haec explicari non placebit Latine? + +Quid? Si nos non interpretum fungimur munere, sed tuemur ea, quae dicta +sunt ab iis quos probamus, eisque nostrum iudicium et nostrum scribendi +ordinem adiungimus, quid habent, cur Graeca anteponant iis, quae et +splendide dicta sint neque sint conversa de Graecis? Nam si dicent ab +illis has res esse tractatas, ne ipsos quidem Graecos est cur tam multos +legant, quam legendi sunt. Quid enim est a Chrysippo praetermissum in +Stoicis? Legimus tamen Diogenem, Antipatrum, Mnesarchum, Panaetium, +multos alios in primisque familiarem nostrum Posidonium. Quid? +Theophrastus mediocriterne delectat, cum tractat locos ab Aristotele +ante tractatos? Quid? Epicurei num desistunt de isdem, de quibus et ab +Epicuro scriptum est et ab antiquis, ad arbitrium suum scribere? Quodsi +Graeci leguntur a Graecis isdem de rebus alia ratione compositis, quid +est, cur nostri a nostris non legantur? + +Quamquam, si plane sic verterem Platonem aut Aristotelem, ut verterunt +nostri poetae fabulas, male, credo, mererer de meis civibus, si ad eorum +cognitionem divina illa ingenia transferrem. Sed id neque feci adhuc nec +mihi tamen, ne faciam, interdictum puto. Locos quidem quosdam, si +videbitur, transferam, et maxime ab iis, quos modo nominavi, cum +inciderit, ut id apte fieri possit, ut ab Homero Ennius, Afranius a +Menandro solet. Nec vero, ut noster Lucilius, recusabo, quo minus omnes +mea legant. Utinam esset ille Persius, Scipio vero et Rutilius multo +etiam magis, quorum ille iudicium reformidans Tarentinis ait se et +Consentinis et Siculis scribere. Facete is quidem, sicut alia; sed neque +tam docti tum erant, ad quorum iudicium elaboraret, et sunt illius +scripta leviora, ut urbanitas summa appareat, doctrina mediocris. + +Ego autem quem timeam lectorem, cum ad te ne Graecis quidem cedentem in +philosophia audeam scribere? Quamquam a te ipso id quidem facio +provocatus gratissimo mihi libro, quem ad me de virtute misisti. Sed ex +eo credo quibusdam usu venire; ut abhorreant a Latinis, quod inciderint +in inculta quaedam et horrida, de malis Graecis Latine scripta deterius. +Quibus ego assentior, dum modo de isdem rebus ne Graecos quidem legendos +putent. Res vero bonas verbis electis graviter ornateque dictas quis non +legat? Nisi qui se plane Graecum dici velit, ut a Scaevola est praetore +salutatus Athenis Albucius. + +Quem quidem locum comit multa venustate et omni sale idem Lucilius, apud +quem praeclare Scaevola: + +Graecum te, Albuci, quam Romanum atque Sabinum, municipem Ponti, +Tritani, centurionum, praeclarorum hominum ac primorum signiferumque, +maluisti dici. Graece ergo praetor Athenis, id quod maluisti, te, cum ad +me accedis, saluto: ‘[…],’ inquam, ‘Tite!’ lictores, turma omnis +chorusque: ‘[…], Tite!’ hinc hostis mi Albucius, hinc inimicus. + +Sed iure Mucius. Ego autem mirari [satis] non queo unde hoc sit tam +insolens domesticarum rerum fastidium. Non est omnino hic docendi locus; +sed ita sentio et saepe disserui, Latinam linguam non modo non inopem, +ut vulgo putarent, sed locupletiorem etiam esse quam Graecam. Quando +enim nobis, vel dicam aut oratoribus bonis aut poetis, postea quidem +quam fuit quem imitarentur, ullus orationis vel copiosae vel elegantis +ornatus defuit? Ego vero, quoniam forensibus operis, laboribus, +periculis non deseruisse mihi videor praesidium, in quo a populo Romano +locatus sum, debeo profecto, quantumcumque possum, in eo quoque +elaborare, ut sint opera, studio, labore meo doctiores cives mei, nec +cum istis tantopere pugnare, qui Graeca legere malint, modo legant illa +ipsa, ne simulent, et iis servire, qui vel utrisque litteris uti velint +vel, si suas habent, illas non magnopere desiderent. + +Qui autem alia malunt scribi a nobis, aequi esse debent, quod et scripta +multa sunt, sic ut plura nemini e nostris, et scribentur fortasse plura, +si vita suppetet; et tamen, qui diligenter haec, quae de philosophia +litteris mandamus, legere assueverit, iudicabit nulla ad legendum his +esse potiora. Quid est enim in vita tantopere quaerendum quam cum omnia +in philosophia, tum id, quod his libris quaeritur, qui sit finis, quid +extremum, quid ultimum, quo sint omnia bene vivendi recteque faciendi +consilia referenda, quid sequatur natura ut summum ex rebus expetendis, +quid fugiat ut extremum malorum? Qua de re cum sit inter doctissimos +summa dissensio, quis alienum putet eius esse dignitatis, quam mihi +quisque tribuat, quid in omni munere vitae optimum et verissimum sit, +exquirere? + +An, partus ancillae sitne in fructu habendus, disseretur inter principes +civitatis, P. Scaevolam M’.que Manilium, ab iisque M. Brutus dissentiet +– quod et acutum genus est et ad usus civium non inutile, nosque ea +scripta reliquaque eiusdem generis et legimus libenter et legemus –, +haec, quae vitam omnem continent, neglegentur? Nam, ut sint illa +vendibiliora, haec uberiora certe sunt. Quamquam id quidem licebit iis +existimare, qui legerint. Nos autem hanc omnem quaestionem de finibus +bonorum et malorum fere a nobis explicatam esse his litteris arbitramur, +in quibus, quantum potuimus, non modo quid nobis probaretur, sed etiam +quid a singulis philosophiae disciplinis diceretur, persecuti sumus. + +Ut autem a facillimis ordiamur, prima veniat in medium Epicuri ratio, +quae plerisque notissima est. Quam a nobis sic intelleges eitam, ut ab +ipsis, qui eam disciplinam probant, non soleat accuratius explicari; +verum enim invenire volumus, non tamquam adversarium aliquem convincere. +Accurate autem quondam a L. Torquato, homine omni doctrina erudito, +defensa est Epicuri sententia de voluptate, a meque ei responsum, cum C. +Triarius, in primis gravis et doctus adolescens, ei disputationi +interesset. + +Nam cum ad me in Cumanum salutandi causa uterque venisset, pauca primo +inter nos de litteris, quarum summum erat in utroque studium, deinde +Torquatus: Quoniam nacti te, inquit, sumus aliquando otiosum, certe +audiam, quid sit, quod Epicurum nostrum non tu quidem oderis, ut fere +faciunt, qui ab eo dissentiunt, sed certe non probes, eum quem ego +arbitror unum vidisse verum maximisque erroribus animos hominum +liberavisse et omnia tradidisse, quae pertinerent ad bene beateque +vivendum. Sed existimo te, sicut nostrum Triarium, minus ab eo +delectari, quod ista Platonis, Aristoteli, Theophrasti orationis +ornamenta neglexerit. Nam illud quidem adduci vix possum, ut ea, quae +senserit ille, tibi non vera videantur. + +Vide, quantum, inquam, fallare, Torquate. Oratio me istius philosophi +non offendit; nam et complectitur verbis, quod vult, et dicit plane, +quod intellegam; et tamen ego a philosopho, si afferat eloquentiam, non +asperner, si non habeat, non admodum flagitem. Re mihi non aeque +satisfacit, et quidem locis pluribus. Sed quot homines, tot sententiae; +falli igitur possumus. + +Quam ob rem tandem, inquit, non satisfacit? Te enim iudicem aequum puto, +modo quae dicat ille bene noris. + +Nisi mihi Phaedrum, inquam, tu mentitum aut Zenonem putas, quorum +utrumque audivi, cum mihi nihil sane praeter sedulitatem probarent, +omnes mihi Epicuri sententiae satis notae sunt. Atque eos, quos +nominavi, cum Attico nostro frequenter audivi, cum miraretur ille quidem +utrumque, Phaedrum autem etiam amaret, cotidieque inter nos ea, quae +audiebamus, conferebamus, neque erat umquam controversia, quid ego +intellegerem, sed quid probarem. + +Quid igitur est? Inquit; audire enim cupio, quid non probes. Principio, +inquam, in physicis, quibus maxime gloriatur, primum totus est alienus. +Democritea dicit perpauca mutans, sed ita, ut ea, quae corrigere vult, +mihi quidem depravare videatur. Ille atomos quas appellat, id est +corpora individua propter soliditatem, censet in infinito inani, in quo +nihil nec summum nec infimum nec medium nec ultimum nec extremum sit, +ita ferri, ut concursionibus inter se cohaerescant, ex quo efficiantur +ea, quae sint quaeque cernantur, omnia, eumque motum atomorum nullo a +principio, sed ex aeterno tempore intellegi convenire. + +Epicurus autem, in quibus sequitur Democritum, non fere labitur. +Quamquam utriusque cum multa non probo, tum illud in primis, quod, cum +in rerum natura duo quaerenda sint, unum, quae materia sit, ex qua +quaeque res efficiatur, alterum, quae vis sit, quae quidque efficiat, de +materia disseruerunt, vim et causam efficiendi reliquerunt. Sed hoc +commune vitium, illae Epicuri propriae ruinae: censet enim eadem illa +individua et solida corpora ferri deorsum suo pondere ad lineam, hunc +naturalem esse omnium corporum motum. + +Deinde ibidem homo acutus, cum illud ocurreret, si omnia deorsus e +regione ferrentur et, ut dixi, ad lineam, numquam fore ut atomus altera +alteram posset attingere itaque ** attulit rem commenticiam: declinare +dixit atomum perpaulum, quo nihil posset fieri minus; ita effici +complexiones et copulationes et adhaesiones atomorum inter se, ex quo +efficeretur mundus omnesque partes mundi, quaeque in eo essent. Quae cum +tota res (est) ficta pueriliter, tum ne efficit [quidem], quod vult. Nam +et ipsa declinatio ad libidinem fingitur – ait enim declinare atomum +sine causa; quo nihil turpius physico, quam fieri quicquam sine causa +dicere, – et illum motum naturalem omnium ponderum, ut ipse constituit, +e regione inferiorem locum petentium sine causa eripuit atomis nec tamen +id, cuius causa haec finxerat, assecutus est. + +Nam si omnes atomi declinabunt, nullae umquam cohaerescent, sive aliae +declinabunt, aliae suo nutu recte ferentur, primum erit hoc quasi, +provincias atomis dare, quae recte, quae oblique ferantur, deinde eadem +illa atomorum, in quo etiam Democritus haeret, turbulenta concursio hunc +mundi ornatum efficere non poterit. Ne illud quidem physici, credere +aliquid esse minimum, quod profecto numquam putavisset, si a Polyaeno, +familiari suo, geometrica discere maluisset quam illum etiam ipsum +dedocere. Sol Democrito magnus videtur, quippe homini erudito in +geometriaque perfecto, huic pedalis fortasse; tantum enim esse censet, +quantus videtur, vel paulo aut maiorem aut minorem. + +Ita, quae mutat, ea corrumpit, quae sequitur sunt tota Democriti, atomi, +inane, imagines, quae […] nominant, quorum incursione non solum +videamus, sed etiam cogitemus; infinitio ipsa, quam […] vocant, tota ab +illo est, tum innumerabiles mundi, qui et oriantur et intereant cotidie. +Quae etsi mihi nullo modo probantur, tamen Democritum laudatum a ceteris +ab hoc, qui eum unum secutus esset, nollem vituperatum. + +Iam in altera philosophiae parte. Quae est quaerendi ac disserendi, quae +[…] dicitur, iste vester plane, ut mihi quidem videtur, inermis ac nudus +est. Tollit definitiones, nihil de dividendo ac partiendo docet, non quo +modo efficiatur concludaturque ratio tradit, non qua via captiosa +solvantur ambigua distinguantur ostendit; iudicia rerum in sensibus +ponit, quibus si semel aliquid falsi pro vero probatum sit, sublatum +esse omne iudicium veri et falsi putat. + +Confirmat autem illud vel maxime, quod ipsa natura, ut ait ille, sciscat +et probet, id est voluptatem et dolorem. Ad haec et quae sequamur et +quae fugiamus refert omnia. Quod quamquam Aristippi est a Cyrenaicisque +melius liberiusque defenditur, tamen eius modi esse iudico, ut nihil +homine videatur indignius. Ad maiora enim quaedam nos natura genuit et +conformavit, ut mihi quidem videtur. Ac fieri potest, ut errem, sed ita +prorsus existimo, neque eum Torquatum, qui hoc primus cognomen +invenerit, aut torquem illum hosti detraxisse, ut aliquam ex eo +perciperet corpore voluptatem, aut cum Latinis tertio consulatu +conflixisse apud Veserim propter voluptatem; quod vero securi percussit +filium, privavisse se etiam videtur multis voluptatibus, cum ipsi +naturae patrioque amori praetulerit ius maiestatis atque imperii. + +Quid? T. Torquatus, is qui consul cum Cn.\ Octavio fuit, cum illam +severitatem in eo filio adhibuit, quem in adoptionem D. Silano +emancipaverat, ut eum Macedonum legatis accusantibus, quod pecunias +praetorem in provincia cepisse arguerent, causam apud se dicere iuberet +reque ex utraque parte audita pronuntiaret eum non talem videri fuisse +in imperio, quales eius maiores fuissent, et in conspectum suum venire +vetuit, numquid tibi videtur de voluptatibus suis cogitavisse? + +Sed ut omittam pericula, labores, dolorem etiam, quem optimus quisque +pro patria et pro suis suscipit, ut non modo nullam captet, sed etiam +praetereat omnes voluptates, dolores denique quosvis suscipere malit +quam deserere ullam officii partem, ad ea, quae hoc non minus declarant, +sed videntur leviora, veniamus. + +Quid tibi, Torquate, quid huic Triario litterae, quid historiae +cognitioque rerum, quid poetarum evolutio, quid tanta tot versuum +memoria voluptatis affert? Nec mihi illud dixeris: ‘Haec enim ipsa mihi +sunt voluptati, et erant illa Torquatis.’ Numquam hoc ita defendit +Epicurus neque Metrodorus aut quisquam eorum, qui aut saperet aliquid +aut ista didicisset. Et quod quaeritur saepe, cur tam multi sint +Epicurei, sunt aliae quoque causae, sed multitudinem haec maxime +allicit, quod ita putant dici ab illo, recta et honesta quae sint, ea +facere ipsa per se laetitiam, id est voluptatem. Homines optimi non +intellegunt totam rationem everti, si ita res se habeat. Nam si +concederetur, etiamsi ad corpus nihil referatur, ista sua sponte et per +se esse iucunda, per se esset et virtus et cognitio rerum, quod minime +ille vult expetenda. + +Haec igitur Epicuri non probo, inquam. De cetero vellem equidem aut ipse +doctrinis fuisset instructior – est enim, quod tibi ita videri necesse +est, non satis politus iis artibus, quas qui tenent, eruditi appellantur +– aut ne deterruisset alios a studiis. Quamquam te quidem video minime +esse deterritum. + +Quae cum dixissem, magis ut illum provocarem quam ut ipse loquerer, tum +Triarius leniter arridens: Tu quidem, inquit, totum Epicurum paene e +philosophorum choro sustulisti. Quid ei reliquisti, nisi te, quoquo modo +loqueretur, intellegere, quid diceret? Aliena dixit in physicis nec ea +ipsa, quae tibi probarentur; si qua in iis corrigere voluit, deteriora +fecit. Disserendi artem nullam habuit. Voluptatem cum summum bonum +diceret, primum in eo ipso parum vidit, deinde hoc quoque alienum; nam +ante Aristippus, et ille melius. Addidisti ad extremum etiam indoctum +fuisse. + +Fieri, inquam, Triari, nullo pacto potest, ut non dicas, quid non probes +eius, a quo dissentias. Quid enim me prohiberet Epicureum esse, si +probarem, quae ille diceret? Cum praesertim illa perdiscere ludus esset. +Quam ob rem dissentientium inter se reprehensiones non sunt +vituperandae, maledicta, contumeliae, tum iracundiae, contentiones +concertationesque in disputando pertinaces indignae philosophia mihi +videri solent. + +Tum Torquatus: Prorsus, inquit, assentior; neque enim disputari sine +reprehensione nec cum iracundia aut pertinacia recte disputari potest. +Sed ad haec, nisi molestum est, habeo quae velim. An me, inquam, nisi te +audire vellem, censes haec dicturum fuisse? Utrum igitur percurri omnem +Epicuri disciplinam placet an de una voluptate quaeri, de qua omne +certamen est? Tuo vero id quidem, inquam, arbitratu. Sic faciam igitur, +inquit: unam rem explicabo, eamque maximam, de physicis alias, et quidem +tibi et declinationem istam atomorum et magnitudinem solis probabo et +Democriti errata ab Epicuro reprehensa et correcta permulta. Nunc dicam +de voluptate, nihil scilicet novi, ea tamen, quae te ipsum probaturum +esse confidam. + +Certe, inquam, pertinax non ero tibique, si mihi probabis ea, quae +dices, libenter assentiar. Probabo, inquit, modo ista sis aequitate, +quam ostendis. Sed uti oratione perpetua malo quam interrogare aut +interrogari. Ut placet, inquam. Tum dicere exorsus est. Primum igitur, +inquit, sic agam, ut ipsi auctori huius disciplinae placet: constituam, +quid et quale sit id, de quo quaerimus, non quo ignorare vos arbitrer, +sed ut ratione et via procedat oratio. Quaerimus igitur, quid sit +extremum et ultimum bonorum, quod omnium philosophorum sententia tale +debet esse, ut ad id omnia referri oporteat, ipsum autem nusquam. Hoc +Epicurus in voluptate ponit, quod summum bonum esse vult, summumque +malum dolorem, idque instituit docere sic: + +Omne animal, simul atque natum sit, voluptatem appetere eaque gaudere ut +summo bono, dolorem aspernari ut summum malum et, quantum possit, a se +repellere, idque facere nondum depravatum ipsa natura incorrupte atque +integre iudicante. Itaque negat opus esse ratione neque disputatione, +quam ob rem voluptas expetenda, fugiendus dolor sit. Sentiri haec putat, +ut calere ignem, nivem esse albam, dulce mel. Quorum nihil oportere +exquisitis rationibus confirmare, tantum satis esse admonere. Interesse +enim inter argumentum conclusionemque rationis et inter mediocrem +animadversionem atque admonitionem. Altera occulta quaedam et quasi +involuta aperiri, altera prompta et aperta iudicari. Etenim quoniam +detractis de homine sensibus reliqui nihil est, necesse est, quid aut ad +naturam aut contra sit, a natura ipsa iudicari. Ea quid percipit aut +quid iudicat, quo aut petat aut fugiat aliquid, praeter voluptatem et +dolorem? + +Sunt autem quidam e nostris, qui haec subtilius velint tradere et negent +satis esse, quid bonum sit aut quid malum, sensu iudicari, sed animo +etiam ac ratione intellegi posse et voluptatem ipsam per se esse +expetendam et dolorem ipsum per se esse fugiendum. Itaque aiunt hanc +quasi naturalem atque insitam in animis nostris inesse notionem, ut +alterum esse appetendum, alterum aspernandum sentiamus. Alii autem, +quibus ego assentior, cum a philosophis compluribus permulta dicantur, +cur nec voluptas in bonis sit numeranda nec in malis dolor, non +existimant oportere nimium nos causae confidere, sed et argumentandum et +accurate disserendum et rationibus conquisitis de voluptate et dolore +disputandum putant. + +Sed ut perspiciatis, unde omnis iste natus error sit voluptatem +accusantium doloremque laudantium, totam rem aperiam eaque ipsa, quae ab +illo inventore veritatis et quasi architecto beatae vitae dicta sunt, +explicabo. Nemo enim ipsam voluptatem, quia voluptas sit, aspernatur aut +odit aut fugit, sed quia consequuntur magni dolores eos, qui ratione +voluptatem sequi nesciunt, neque porro quisquam est, qui dolorem ipsum, +quia dolor sit, amet, consectetur, adipisci velit, sed quia non numquam +eius modi tempora incidunt, ut labore et dolore magnam aliquam quaerat +voluptatem. Ut enim ad minima veniam, quis nostrum exercitationem ullam +corporis suscipit laboriosam, nisi ut aliquid ex ea commodi consequatur? +Quis autem vel eum iure reprehenderit, qui in ea voluptate velit esse, +quam nihil molestiae consequatur, vel illum, qui dolorem eum fugiat, quo +voluptas nulla pariatur? + +At vero eos et accusamus et iusto odio dignissimos ducimus, qui +blanditiis praesentium voluptatum deleniti atque corrupti, quos dolores +et quas molestias excepturi sint, obcaecati cupiditate non provident, +similique sunt in culpa, qui officia deserunt mollitia animi, id est +laborum et dolorum fuga. Et harum quidem rerum facilis est et expedita +distinctio. Nam libero tempore, cum soluta nobis est eligendi optio, +cumque nihil impedit, quo minus id, quod maxime placeat, facere +possimus, omnis voluptas assumenda est, omnis dolor repellendus. +Temporibus autem quibusdam et aut officiis debitis aut rerum +necessitatibus saepe eveniet, ut et voluptates repudiandae sint et +molestiae non recusandae. Itaque earum rerum hic tenetur a sapiente +delectus, ut aut reiciendis voluptatibus maiores alias consequatur aut +perferendis doloribus asperiores repellat. + +Hanc ego cum teneam sententiam, quid est cur verear, ne ad eam non +possim accommodare Torquatos nostros? Quos tu paulo ante cum memoriter, +tum etiam erga nos amice et benivole collegisti, nec me tamen laudandis +maioribus meis corrupisti nec segniorem ad respondendum reddidisti. +Quorum facta quem ad modum, quaeso, interpretaris? Sicine eos censes aut +in armatum hostem impetum fecisse aut in liberos atque in sanguinem suum +tam crudelis fuisse, nihil ut de utilitatibus, nihil ut de commodis suis +cogitarent? At id ne ferae quidem faciunt, ut ita ruant itaque turbent, +ut earum motus et impetus quo pertineant non intellegamus, tu tam +egregios viros censes tantas res gessisse sine causa? + +Quae fuerit causa, mox videro; interea hoc tenebo, si ob aliquam causam +ista, quae sine dubio praeclara sunt, fecerint, virtutem iis per se +ipsam causam non fuisse. – Torquem detraxit hosti. – Et quidem se texit, +ne interiret. – At magnum periculum adiit. – In oculis quidem exercitus. +– Quid ex eo est consecutus? – Laudem et caritatem, quae sunt vitae sine +metu degendae praesidia firmissima. – Filium morte multavit. – Si sine +causa, nollem me ab eo ortum, tam inportuno tamque crudeli; sin, ut +dolore suo sanciret militaris imperii disciplinam exercitumque in +gravissimo bello animadversionis metu contineret, saluti prospexit +civium, qua intellegebat contineri suam. Atque haec ratio late patet. + +In quo enim maxime consuevit iactare vestra se oratio, tua praesertim, +qui studiose antiqua persequeris, claris et fortibus viris commemorandis +eorumque factis non emolumento aliquo, sed ipsius honestatis decore +laudandis, id totum evertitur eo delectu rerum, quem modo dixi, +constituto, ut aut voluptates omittantur maiorum voluptatum +adipiscendarum causa aut dolores suscipiantur maiorum dolorum +effugiendorum gratia. + +Sed de clarorum hominum factis illustribus et gloriosis satis hoc loco +dictum sit. Erit enim iam de omnium virtutum cursu ad voluptatem +proprius disserendi locus. Nunc autem explicabo, voluptas ipsa quae +qualisque sit, ut tollatur error omnis imperitorum intellegaturque ea, +quae voluptaria, delicata, mollis habeatur disciplina, quam gravis, quam +continens, quam severa sit. Non enim hanc solam sequimur, quae suavitate +aliqua naturam ipsam movet et cum iucunditate quadam percipitur +sensibus, sed maximam voluptatem illam habemus, quae percipitur omni +dolore detracto, nam quoniam, cum privamur dolore, ipsa liberatione et +vacuitate omnis molestiae gaudemus, omne autem id, quo gaudemus, +voluptas est, ut omne, quo offendimur, dolor, doloris omnis privatio +recte nominata est voluptas. Ut enim, cum cibo et potione fames sitisque +depulsa est, ipsa detractio molestiae consecutionem affert voluptatis, +sic in omni re doloris amotio successionem efficit voluptatis. + +Itaque non placuit Epicuro medium esse quiddam inter dolorem et +voluptatem; illud enim ipsum, quod quibusdam medium videretur, cum omni +dolore careret, non modo voluptatem esse, verum etiam summam voluptatem. +Quisquis enim sentit, quem ad modum sit affectus, eum necesse est aut in +voluptate esse aut in dolore. Omnis autem privatione doloris putat +Epicurus terminari summam voluptatem, ut postea variari voluptas +distinguique possit, augeri amplificarique non possit. + +At etiam Athenis, ut e patre audiebam facete et urbane Stoicos +irridente, statua est in Ceramico Chrysippi sedentis porrecta manu, quae +manus significet illum in hae esse rogatiuncula delectatum: ‘Numquidnam +manus tua sic affecta, quem ad modum affecta nunc est, desiderat?’ – +Nihil sane. – ‘At, si voluptas esset bonum, desideraret.’ – Ita credo. +– ‘Non est igitur voluptas bonum.’ Hoc ne statuam quidem dicturam pater +aiebat, si loqui posset. Conclusum est enim contra Cyrenaicos satis +acute, nihil ad Epicurum. Nam si ea sola voluptas esset, quae quasi +titillaret sensus, ut ita dicam, et ad eos cum suavitate afflueret et +illaberetur, nec manus esse contenta posset nec ulla pars vacuitate +doloris sine iucundo motu voluptatis. Sin autem summa voluptas est, ut +Epicuro placet, nihil dolere, primum tibi recte, Chrysippe, concessum +est nihil desiderare manum, cum ita esset affecta, secundum non recte, +si voluptas esset bonum, fuisse desideraturam. Idcirco enim non +desideraret, quia, quod dolore caret, id in voluptate est. + +Extremum autem esse bonorum voluptatem ex hoc facillime perspici potest: +Constituamus aliquem magnis, multis, perpetuis fruentem et animo et +corpore voluptatibus nullo dolore nec impediente nec inpendente, quem +tandem hoc statu praestabiliorem aut magis expetendum possimus dicere? +Inesse enim necesse est in eo, qui ita sit affectus, et firmitatem animi +nec mortem nec dolorem timentis, quod mors sensu careat, dolor in +longinquitate levis, in gravitate brevis soleat esse, ut eius +magnitudinem celeritas, diuturnitatem allevatio consoletur. + +Ad ea cum accedit, ut neque divinum numen horreat nec praeteritas +voluptates effluere patiatur earumque assidua recordatione laetetur, +quid est, quod huc possit, quod melius sit, accedere? Statue contra +aliquem confectum tantis animi corporisque doloribus, quanti in hominem +maximi cadere possunt, nulla spe proposita fore levius aliquando, nulla +praeterea neque praesenti nec expectata voluptate, quid eo miserius dici +aut fingi potest? Quodsi vita doloribus referta maxime fugienda est, +summum profecto malum est vivere cum dolore, cui sententiae consentaneum +est ultimum esse bonorum eum voluptate vivere. Nec enim habet nostra +mens quicquam, ubi consistat tamquam in extremo, omnesque et metus et +aegritudines ad dolorem referuntur, nec praeterea est res ulla, quae sua +natura aut sollicitare possit aut angere. + +Praeterea et appetendi et refugiendi et omnino rerum gerendarum initia +proficiscuntur aut a voluptate aut a dolore. Quod cum ita sit, +perspicuum est omnis rectas res atque laudabilis eo referri, ut cum +voluptate vivatur. Quoniam autem id est vel summum bonorum vel ultimum +vel extremum – quod Graeci […] nominant –, quod ipsum nullam ad aliam +rem, ad id autem res referuntur omnes, fatendum est summum esse bonum +iucunde vivere. + +Id qui in una virtute ponunt et splendore nominis capti quid natura +postulet non intellegunt, errore maximo, si Epicurum audire voluerint, +liberabuntur: istae enim vestrae eximiae pulchraeque virtutes nisi +voluptatem efficerent, quis eas aut laudabilis aut expetendas +arbitraretur? Ut enim medicorum scientiam non ipsius artis, sed bonae +valetudinis causa probamus, et gubernatoris ars, quia bene navigandi +rationem habet, utilitate, non arte laudatur, sic sapientia, quae ars +vivendi putanda est, non expeteretur, si nihil efficeret; nunc +expetitur, quod est tamquam artifex conquirendae et comparandae +voluptatis – + +Quam autem ego dicam voluptatem, iam videtis, ne invidia verbi +labefactetur oratio mea –. Nam cum ignoratione rerum bonarum et malarum +maxime hominum vita vexetur, ob eumque errorem et voluptatibus maximis +saepe priventur et durissimis animi doloribus torqueantur, sapientia est +adhibenda, quae et terroribus cupiditatibusque detractis et omnium +falsarum opinionum temeritate derepta certissimam se nobis ducem +praebeat ad voluptatem. Sapientia enim est una, quae maestitiam pellat +ex animis, quae nos exhorrescere metu non sinat. Qua praeceptrice in +tranquillitate vivi potest omnium cupiditatum ardore restincto. +Cupiditates enim sunt insatiabiles, quae non modo singulos homines, sed +universas familias evertunt, totam etiam labefactant saepe rem publicam. + +Ex cupiditatibus odia, discidia, discordiae, seditiones, bella +nascuntur, nec eae se foris solum iactant nec tantum in alios caeco +impetu incurrunt, sed intus etiam in animis inclusae inter se dissident +atque discordant, ex quo vitam amarissimam necesse est effici, ut +sapiens solum amputata circumcisaque inanitate omni et errore naturae +finibus contentus sine aegritudine possit et sine metu vivere. + +Quae est enim aut utilior aut ad bene vivendum aptior partitio quam +illa, qua est usus Epicurus? Qui unum genus posuit earum cupiditatum, +quae essent et naturales et necessariae, alterum, quae naturales essent +nec tamen necessariae, tertium, quae nec naturales nec necessariae. +Quarum ea ratio est, ut necessariae nec opera multa nec impensa +expleantur; ne naturales quidem multa desiderant, propterea quod ipsa +natura divitias, quibus contenta sit, et parabilis et terminatas habet; +inanium autem cupiditatum nec modus ullus nec finis inveniri potest. + +Quodsi vitam omnem perturbari videmus errore et inscientia, +sapientiamque esse solam, quae nos a libidinum impetu et a formidinum +terrore vindicet et ipsius fortunae modice ferre doceat iniurias et +omnis monstret vias, quae ad quietem et ad tranquillitatem ferant, quid +est cur dubitemus dicere et sapientiam propter voluptates expetendam et +insipientiam propter molestias esse fugiendam? + +Eademque ratione ne temperantiam quidem propter se expetendam esse +dicemus, sed quia pacem animis afferat et eos quasi concordia quadam +placet ac leniat. Temperantia est enim, quae in rebus aut expetendis aut +fugiendis ut rationem sequamur monet. Nec enim satis est iudicare quid +faciendum non faciendumve sit, sed stare etiam oportet in eo, quod sit +iudicatum. Plerique autem, quod tenere atque servare id, quod ipsi +statuerunt, non possunt, victi et debilitati obiecta specie voluptatis +tradunt se libidinibus constringendos nec quid eventurum sit provident +ob eamque causam propter voluptatem et parvam et non necessariam et quae +vel aliter pararetur et qua etiam carere possent sine dolore tum in +morbos gravis, tum in damna, tum in dedecora incurrunt, saepe etiam +legum iudiciorumque poenis obligantur. + +Qui autem ita frui volunt voluptatibus, ut nulli propter eas +consequantur dolores, et qui suum iudicium retinent, ne voluptate victi +faciant id, quod sentiant non esse faciendum, ii voluptatem maximam +adipiscuntur praetermittenda voluptate. Idem etiam dolorem saepe +perpetiuntur, ne, si id non faciant, incidant in maiorem. Ex quo +intellegitur nec intemperantiam propter se esse fugiendam +temperantiamque expetendam, non quia voluptates fugiat, sed quia maiores +consequatur. + +Eadem fortitudinis ratio reperietur. Nam neque laborum perfunctio neque +perpessio dolorum per se ipsa allicit nec patientia nec assiduitas nec +vigiliae nec ea ipsa, quae laudatur, industria, ne fortitudo quidem, sed +ista sequimur, ut sine cura metuque vivamus animumque et corpus, quantum +efficere possimus, molestia liberemus. Ut enim mortis metu omnis quietae +vitae status perturbatur, et ut succumbere doloribus eosque humili animo +inbecilloque ferre miserum est, ob eamque debilitatem animi multi +parentes, multi amicos, non nulli patriam, plerique autem se ipsos +penitus perdiderunt, sic robustus animus et excelsus omni est liber cura +et angore, cum et mortem contemnit, qua qui affecti sunt in eadem causa +sunt, qua ante quam nati, et ad dolores ita paratus est, ut meminerit +maximos morte finiri, parvos multa habere intervalla requietis, +mediocrium nos esse dominos, ut, si tolerabiles sint, feramus, si minus, +animo aequo e vita, cum ea non placeat, tamquam e theatro exeamus. +Quibus rebus intellegitur nec timiditatem ignaviamque vituperari nec +fortitudinem patientiamque laudari suo nomine, sed illas reici, quia +dolorem pariant, has optari, quia voluptatem. + +Iustitia restat, ut de omni virtute sit dictum. Sed similia fere dici +possunt. Ut enim sapientiam, temperantiam, fortitudinem copulatas esse +docui cum voluptate, ut ab ea nullo modo nec divelli nec distrahi +possint, sic de iustitia iudicandum est, quae non modo numquam nocet +cuiquam, sed contra semper afficit cum vi sua atque natura, quod +tranquillat animos, tum spe nihil earum rerum defuturum, quas natura non +depravata desiderat. [et] quem ad modum temeritas et libido et ignavia +semper animum excruciant et semper sollicitant turbulentaeque sunt, sic +[inprobitas si] cuius in mente consedit, hoc ipso, quod adest, +turbulenta est; si vero molita quippiam est, quamvis occulte fecerit, +numquam tamen id confidet fore semper occultum. Plerumque improborum +facta primo suspicio insequitur, dein sermo atque fama, tum accusator, +tum iudex; + +Multi etiam, ut te consule, ipsi se indicaverunt. Quodsi qui satis sibi +contra hominum conscientiam saepti esse et muniti videntur, deorum tamen +horrent easque ipsas sollicitudines, quibus eorum animi noctesque +diesque exeduntur, a diis inmortalibus supplicii causa importari putant. +Quae autem tanta ex improbis factis ad minuendas vitae molestias +accessio potest fieri, quanta ad augendas, cum conscientia factorum, tum +poena legum odioque civium? Et tamen in quibusdam neque pecuniae modus +est neque honoris neque imperii nec libidinum nec epularum nec +reliquarum cupiditatum, quas nulla praeda umquam improbe parta minuit, +[sed] potius inflammat, ut coercendi magis quam dedocendi esse +videantur. + +Invitat igitur vera ratio bene sanos ad iustitiam, aequitatem, fidem, +neque homini infanti aut inpotenti iniuste facta conducunt, qui nec +facile efficere possit, quod conetur, nec optinere, si effecerit, et +opes vel fortunae vel ingenii liberalitati magis conveniunt, qua qui +utuntur, benivolentiam sibi conciliant et, quod aptissimum est ad quiete +vivendum, caritatem, praesertim cum omnino nulla sit causa peccandi. + +Quae enim cupiditates a natura proficiscuntur, facile explentur sine +ulla iniuria, quae autem inanes sunt, iis parendum non est. Nihil enim +desiderabile concupiscunt, plusque in ipsa iniuria detrimenti est quam +in iis rebus emolumenti, quae pariuntur iniuria. Itaque ne iustitiam +quidem recte quis dixerit per se ipsam optabilem, sed quia iucunditatis +vel plurimum afferat. Nam diligi et carum esse iucundum est propterea, +quia tutiorem vitam et voluptatem pleniorem efficit. Itaque non ob ea +solum incommoda, quae eveniunt inprobis, fugiendam inprobitatem putamus, +sed multo etiam magis, quod, cuius in animo versatur, numquam sinit eum +respirare, numquam adquiescere. + +Quodsi ne ipsarum quidem virtutum laus, in qua maxime ceterorum +philosophorum exultat oratio, reperire exitum potest, nisi derigatur ad +voluptatem, voluptas autem est sola, quae nos vocet ad se et alliciat +suapte natura, non potest esse dubium, quin id sit summum atque extremum +bonorum omnium, beateque vivere nihil aliud sit nisi cum voluptate +vivere. + +Huic certae stabilique sententiae quae sint coniuncta explicabo brevi. +Nullus in ipsis error est finibus bonorum et malorum, id est in +voluptate aut in dolore, sed in his rebus peccant, cum e quibus haec +efficiantur ignorant. Animi autem voluptates et dolores nasci fatemur e +corporis voluptatibus et doloribus – itaque concedo, quod modo dicebas, +cadere causa, si qui e nostris aliter existimant, quos quidem video esse +multos, sed imperitos –, quamquam autem et laetitiam nobis voluptas +animi et molestiam dolor afferat, eorum tamen utrumque et ortum esse e +corpore et ad corpus referri, nec ob eam causam non multo maiores esse +et voluptates et dolores animi quam corporis. Nam corpore nihil nisi +praesens et quod adest sentire possumus, animo autem et praeterita et +futura. Ut enim aeque doleamus animo, cum corpore dolemus, fieri tamen +permagna accessio potest, si aliquod aeternum et infinitum impendere +malum nobis opinemur. Quod idem licet transferre in voluptatem, ut ea +maior sit, si nihil tale metuamus. + +Iam illud quidem perspicuum est, maximam animi aut voluptatem aut +molestiam plus aut ad beatam aut ad miseram vitam afferre momenti quam +eorum utrumvis, si aeque diu sit in corpore. Non placet autem detracta +voluptate aegritudinem statim consequi, nisi in voluptatis locum dolor +forte successerit, at contra gaudere nosmet omittendis doloribus, +etiamsi voluptas ea, quae sensum moveat, nulla successerit, eoque +intellegi potest quanta voluptas sit non dolere. + +Sed ut iis bonis erigimur, quae expectamus, sic laetamur iis, quae +recordamur. Stulti autem malorum memoria torquentur, sapientes bona +praeterita grata recordatione renovata delectant. Est autem situm in +nobis ut et adversa quasi perpetua oblivione obruamus et secunda iucunde +ac suaviter meminerimus. Sed cum ea, quae praeterierunt, acri animo et +attento intuemur, tum fit ut aegritudo sequatur, si illa mala sint, +laetitia, si bona. + +O praeclaram beate vivendi et apertam et simplicem et directam viam! Cum +enim certe nihil homini possit melius esse quam vacare omni dolore et +molestia perfruique maximis et animi et corporis voluptatibus, videtisne +quam nihil praetermittatur quod vitam adiuvet, quo facilius id, quod +propositum est, summum bonum consequamur? Clamat Epicurus, is quem vos +nimis voluptatibus esse deditum dicitis; non posse iucunde vivi, nisi +sapienter, honeste iusteque vivatur, nec sapienter, honeste, iuste, nisi +iucunde. + +Neque enim civitas in seditione beata esse potest nec in discordia +dominorum domus; quo minus animus a se ipse dissidens secumque +discordans gustare partem ullam liquidae voluptatis et liberae potest. +Atqui pugnantibus et contrariis studiis consiliisque semper utens nihil +quieti videre, nihil tranquilli potest. + +Quodsi corporis gravioribus morbis vitae iucunditas impeditur, quanto +magis animi morbis impediri necesse est! Animi autem morbi sunt +cupiditates inmensae et inanes divitiarum, gloriae, dominationis, +libidinosarum etiam voluptatum. Accedunt aegritudines, molestiae, +maerores, qui exedunt animos conficiuntque curis hominum non +intellegentium nihil dolendum esse animo, quod sit a dolore corporis +praesenti futurove seiunctum. Nec vero quisquam stultus non horum +morborum aliquo laborat, nemo igitur est non miser. + +Accedit etiam mors, quae quasi saxum Tantalo semper impendet, tum +superstitio, qua qui est imbutus quietus esse numquam potest. Praeterea +bona praeterita non meminerunt, praesentibus non fruuntur, futura modo +expectant, quae quia certa esse non possunt, conficiuntur et angore et +metu maximeque cruciantur, cum sero sentiunt frustra se aut pecuniae +studuisse aut imperiis aut opibus aut gloriae. Nullas enim consequuntur +voluptates, quarum potiendi spe inflammati multos labores magnosque +susceperant. + +Ecce autem alii minuti et angusti aut omnia semper desperantes aut +malivoli, invidi, difficiles, lucifugi, maledici, monstruosi, alii autem +etiam amatoriis levitatibus dediti, alii petulantes, alii audaces, +protervi, idem intemperantes et ignavi, numquam in sententia +permanentes, quas ob causas in eorum vita nulla est intercapedo +molestiae. Igitur neque stultorum quisquam beatus neque sapientium non +beatus. Multoque hoc melius nos veriusque quam Stoici. Illi enim negant +esse bonum quicquam nisi nescio quam illam umbram, quod appellant +honestum non tam solido quam splendido nomine, virtutem autem nixam hoc +honesto nullam requirere voluptatem atque ad beate vivendum se ipsa esse +contentam. + +Sed possunt haec quadam ratione dici non modo non repugnantibus, verum +etiam approbantibus nobis. Sic enim ab Epicuro sapiens semper beatus +inducitur: finitas habet cupiditates, neglegit mortem, de diis +inmortalibus sine ullo metu vera sentit, non dubitat, si ita melius sit, +migrare de vita. His rebus instructus semper est in voluptate. Neque +enim tempus est ullum, quo non plus voluptatum habeat quam dolorum. Nam +et praeterita grate meminit et praesentibus ita potitur, ut animadvertat +quanta sint ea quamque iucunda, neque pendet ex futuris, sed expectat +illa, fruitur praesentibus ab iisque vitiis, quae paulo ante collegi, +abest plurimum et, cum stultorum vitam cum sua comparat, magna afficitur +voluptate. Dolores autem si qui incurrunt, numquam vim tantam habent, ut +non plus habeat sapiens, quod gaudeat, quam quod angatur. + +Optime vero Epicurus, quod exiguam dixit fortunam intervenire sapienti +maximasque ab eo et gravissimas res consilio ipsius et ratione +administrari neque maiorem voluptatem ex infinito tempore aetatis +percipi posse, quam ex hoc percipiatur, quod videamus esse finitum. In +dialectica autem vestra nullam existimavit esse nec ad melius vivendum +nec ad commodius disserendum viam. In physicis plurimum posuit. Ea +scientia et verborum vis et natura orationis et consequentium +repugnantiumve ratio potest perspici. Omnium autem rerum natura cognita +levamur superstitione, liberamur mortis metu, non conturbamur +ignoratione rerum, e qua ipsa horribiles existunt saepe formidines. +Denique etiam morati melius erimus, cum didicerimus quid natura +desideret. Tum vero, si stabilem scientiam rerum tenebimus, servata +illa, quae quasi delapsa de caelo est ad cognitionem omnium, regula, ad +quam omnia iudicia rerum dirigentur, numquam ullius oratione victi +sententia desistemus. + +Nisi autem rerum natura perspecta erit, nullo modo poterimus sensuum +iudicia defendere. Quicquid porro animo cernimus, id omne oritur a +sensibus; qui si omnes veri erunt, ut Epicuri ratio docet, tum denique +poterit aliquid cognosci et percipi. Quos qui tollunt et nihil posse +percipi dicunt, ii remotis sensibus ne id ipsum quidem expedire possunt, +quod disserunt. Praeterea sublata cognitione et scientia tollitur omnis +ratio et vitae degendae et rerum gerendarum. Sic e physicis et fortitudo +sumitur contra mortis timorem et constantia contra metum religionis et +sedatio animi omnium rerum occultarum ignoratione sublata et moderatio +natura cupiditatum generibusque earum explicatis, et, ut modo docui, +cognitionis regula et iudicio ab eadem illa constituto veri a falso +distinctio traditur. + +Restat locus huic disputationi vel maxime necessarius de amicitia, quam, +si voluptas summum sit bonum, affirmatis nullam omnino fore. De qua +Epicurus quidem ita dicit, omnium rerum, quas ad beate vivendum +sapientia comparaverit, nihil esse maius amicitia, nihil uberius, nihil +iucundius. Nec vero hoc oratione solum, sed multo magis vita et factis +et moribus comprobavit. Quod quam magnum sit fictae veterum fabulae +declarant, in quibus tam multis tamque variis ab ultima antiquitate +repetitis tria vix amicorum paria reperiuntur, ut ad Orestem pervenias +profectus a Theseo. At vero Epicurus una in domo, et ea quidem angusta, +quam magnos quantaque amoris conspiratione consentientis tenuit amicorum +greges! Quod fit etiam nunc ab Epicureis. Sed ad rem redeamus; de +hominibus dici non necesse est. + +Tribus igitur modis video esse a nostris de amicitia disputatum. Alii +cum eas voluptates, quae ad amicos pertinerent, negarent esse per se +ipsas tam expetendas, quam nostras expeteremus, quo loco videtur +quibusdam stabilitas amicitiae vacillare, tuentur tamen eum locum seque +facile, ut mihi videtur, expediunt. Ut enim virtutes, de quibus ante +dictum est, sic amicitiam negant posse a voluptate discedere. Nam cum +solitudo et vita sine amicis insidiarum et metus plena sit, ratio ipsa +monet amicitias comparare, quibus partis confirmatur animus et a spe +pariendarum voluptatum seiungi non potest. + +Atque ut odia, invidiae, despicationes adversantur voluptatibus, sic +amicitiae non modo fautrices fidelissimae, sed etiam effectrices sunt +voluptatum tam amicis quam sibi, quibus non solum praesentibus fruuntur, +sed etiam spe eriguntur consequentis ac posteri temporis. Quod quia +nullo modo sine amicitia firmam et perpetuam iucunditatem vitae tenere +possumus neque vero ipsam amicitiam tueri, nisi aeque amicos et nosmet +ipsos diligamus, idcirco et hoc ipsum efficitur in amicitia, et amicitia +cum voluptate conectitur. Nam et laetamur amicorum laetitia aeque atque +nostra et pariter dolemus angoribus. + +Quocirca eodem modo sapiens erit affectus erga amicum, quo in se ipsum, +quosque labores propter suam voluptatem susciperet, eosdem suscipiet +propter amici voluptatem. Quaeque de virtutibus dicta sunt, quem ad +modum eae semper voluptatibus inhaererent, eadem de amicitia dicenda +sunt. Praeclare enim Epicurus his paene verbis: ‘Eadem’, inquit, +‘scientia confirmavit animum, ne quod aut sempiternum aut diuturnum +timeret malum, quae perspexit in hoc ipso vitae spatio amicitiae +praesidium esse firmissimum.’ + +Sunt autem quidam Epicurei timidiores paulo contra vestra convicia, sed +tamen satis acuti, qui verentur ne, si amicitiam propter nostram +voluptatem expetendam putemus, tota amicitia quasi claudicare videatur. +Itaque primos congressus copulationesque et consuetudinum instituendarum +voluntates fieri propter voluptatem; cum autem usus progrediens +familiaritatem effecerit, tum amorem efflorescere tantum, ut, etiamsi +nulla sit utilitas ex amicitia, tamen ipsi amici propter se ipsos +amentur. Etenim si loca, si fana, si urbes, si gymnasia, si campum, si +canes, si equos, si ludicra exercendi aut venandi consuetudine adamare +solemus, quanto id in hominum consuetudine facilius fieri poterit et +iustius? + +Sunt autem, qui dicant foedus esse quoddam sapientium, ut ne minus +amicos quam se ipsos diligant. Quod et posse fieri intellegimus et saepe +etiam videmus, et perspicuum est nihil ad iucunde vivendum reperiri +posse, quod coniunctione tali sit aptius. Quibus ex omnibus iudicari +potest non modo non impediri rationem amicitiae, si summum bonum in +voluptate ponatur, sed sine hoc institutionem omnino amicitiae non posse +reperiri. + +Quapropter si ea, quae dixi, sole ipso illustriora et clariora sunt, si +omnia dixi hausta e fonte naturae, si tota oratio nostra omnem sibi +fidem sensibus confirmat, id est incorruptis atque integris testibus, si +infantes pueri, mutae etiam bestiae paene loquuntur magistra ac duce +natura nihil esse prosperum nisi voluptatem, nihil asperum nisi dolorem, +de quibus neque depravate iudicant neque corrupte, nonne ei maximam +gratiam habere debemus, qui hac exaudita quasi voce naturae sic eam +firme graviterque comprehenderit, ut omnes bene sanos in viam placatae, +tranquillae, quietae, beatae vitae deduceret? Qui quod tibi parum +videtur eruditus, ea causa est, quod nullam eruditionem esse duxit, nisi +quae beatae vitae disciplinam iuvaret. + +An ille tempus aut in poetis evolvendis, ut ego et Triarius te hortatore +facimus, consumeret, in quibus nulla solida utilitas omnisque puerilis +est delectatio, aut se, ut Plato, in musicis, geometria, numeris, astris +contereret, quae et a falsis initiis profecta vera esse non possunt et, +si essent vera, nihil afferrent, quo iucundius, id est quo melius +viveremus, eas ergo artes persequeretur, vivendi artem tantam tamque et +operosam et perinde fructuosam relinqueret? Non ergo Epicurus +ineruditus, sed ii indocti, qui, quae pueros non didicisse turpe est, ea +putant usque ad senectutem esse discenda. + +Quae cum dixisset, Explicavi, inquit, sententiam meam, et eo quidem +consilio, tuum iudicium ut cognoscerem, quoniam mihi ea facultas, ut id +meo arbitratu facerem, ante hoc tempus numquam est data. + +Hic cum uterque me intueretur seseque ad audiendum significarent +paratos, Primum, inquam, deprecor, ne me tamquam philosophum putetis +scholam vobis aliquam explicaturum, quod ne in ipsis quidem philosophis +magnopere umquam probavi. Quando enim Socrates, qui parens philosophiae +iure dici potest, quicquam tale fecit? Eorum erat iste mos qui tum +sophistae nominabantur, quorum e numero primus est ausus Leontinus +Gorgias in conventu poscere quaestionem, id est iubere dicere, qua de re +quis vellet audire. Audax negotium, dicerem impudens, nisi hoc +institutum postea translatum ad philosophos nostros esset. + +Sed et illum, quem nominavi, et ceteros sophistas, ut e Platone +intellegi potest, lusos videmus a Socrate. Is enim percontando atque +interrogando elicere solebat eorum opiniones, quibuscum disserebat, ut +ad ea, quae ii respondissent, si quid videretur, diceret. Qui mos cum a +posterioribus non esset retentus, Arcesilas eum revocavit instituitque +ut ii, qui se audire vellent, non de se quaererent, sed ipsi dicerent, +quid sentirent; quod cum dixissent, ille contra. Sed eum qui audiebant, +quoad poterant, defendebant sententiam suam. Apud ceteros autem +philosophos, qui quaesivit aliquid, tacet; quod quidem iam fit etiam in +Academia. Ubi enim is, qui audire vult, ita dixit: ‘Voluptas mihi +videtur esse summum bonum’, perpetua oratione contra disputatur, ut +facile intellegi possit eos, qui aliquid sibi videri dicant, non ipsos +in ea sententia esse, sed audire velle contraria. + +Nos commodius agimus. Non enim solum Torquatus dixit quid sentiret, sed +etiam cur. Ego autem arbitror, quamquam admodum delectatus sum eius +oratione perpetua, tamen commodius, cum in rebus singulis insistas et +intellegas quid quisque concedat, quid abnuat, ex rebus concessis +concludi quod velis et ad exitum perveniri. Cum enim fertur quasi +torrens oratio, quamvis multa cuiusque modi rapiat, nihil tamen teneas, +nihil apprehendas, nusquam orationem rapidam coerceas. Omnis autem in +quaerendo, quae via quadam et ratione habetur, oratio praescribere +primum debet ut quibusdam in formulis ea res agetur, ut, inter quos +disseritur, conveniat quid sit id, de quo disseratur. + +Hoc positum in Phaedro a Platone probavit Epicurus sensitque in omni +disputatione id fieri oportere. Sed quod proximum fuit non vidit. Negat +enim definiri rem placere, sine quo fieri interdum non potest, ut inter +eos, qui ambigunt, conveniat quid sit id, de quo agatur, velut in hoc +ipso, de quo nunc disputamus. Quaerimus enim finem bonorum. Possumusne +hic scire qualis sit, nisi contulerimus inter nos, cum finem bonorum +dixerimus, quid finis, quid etiam sit ipsum bonum? + +Atqui haec patefactio quasi rerum opertarum, cum quid quidque sit +aperitur, definitio est. Qua tu etiam inprudens utebare non numquam. Nam +hunc ipsum sive finem sive extremum sive ultimum definiebas id esse, quo +omnia, quae recte fierent, referrentur neque id ipsum usquam referretur. +Praeclare hoc quidem. Bonum ipsum etiam quid esset, fortasse, si opus +fuisset, definisses aut quod esset natura adpetendum aut quod prodesset +aut quod iuvaret aut quod liberet modo. Nunc idem, nisi molestum est, +quoniam tibi non omnino displicet definire et id facis, cum vis, velim +definias quid sit voluptas, de quo omnis haec quaestio est. + +Quis, quaeso, inquit, est, qui quid sit voluptas nesciat, aut qui, quo +magis id intellegat, definitionem aliquam desideret? Me ipsum esse +dicerem, inquam, nisi mihi viderer habere bene cognitam voluptatem et +satis firme conceptam animo atque comprehensam. Nunc autem dico ipsum +Epicurum nescire et in eo nutare eumque, qui crebro dicat diligenter +oportere exprimi quae vis subiecta sit vocibus, non intellegere +interdum, quid sonet haec vox voluptatis, id est quae res huic voci +subiciatur. Tum ille ridens: Hoc vero, inquit, optimum, ut is, qui finem +rerum expetendarum voluptatem esse dicat, id extremum, id ultimum +bonorum, id ipsum quid et quale sit, nesciat! Atqui, inquam, aut +Epicurus quid sit voluptas aut omnes mortales, qui ubique sunt, +nesciunt. Quonam, inquit, modo? Quia voluptatem hanc esse sentiunt +omnes, quam sensus accipiens movetur et iucunditate quadam perfunditur. + +Quid ergo? Istam voluptatem, inquit, Epicurus ignorat? Non semper, +inquam; nam interdum nimis etiam novit, quippe qui testificetur ne +intellegere quidem se posse ubi sit aut quod sit ullum bonum praeter +illud, quod cibo et potione et aurium delectatione et obscena voluptate +capiatur. An haec ab eo non dicuntur? Quasi vero me pudeat, inquit, +istorum, aut non possim quem ad modum ea dicantur ostendere! Ego vero +non dubito, inquam, quin facile possis, nec est quod te pudeat sapienti +adsentiri, qui se unus, quod sciam, sapientem profiteri sit ausus. Nam +Metrodorum non puto ipsum professum, sed, cum appellaretur ab Epicuro, +repudiare tantum beneficium noluisse; septem autem illi non suo, sed +populorum suffragio omnium nominati sunt. + +Verum hoc loco sumo verbis his eandem certe vim voluptatis Epicurum +nosse quam ceteros. Omnes enim iucundum motum, quo sensus hilaretur. +Graece […], Latine voluptatem vocant. Quid est igitur, inquit, quod +requiras? Dicam, inquam, et quidem discendi causa magis, quam quo te aut +Epicurum reprehensum velim. Ego quoque, inquit, didicerim libentius si +quid attuleris, quam te reprehenderim. Tenesne igitur, inquam, +Hieronymus Rhodius quid dicat esse summum bonum, quo putet omnia referri +oportere? Teneo, inquit, finem illi videri nihil dolere. Quid? Idem +iste, inquam, de voluptate quid sentit? + +Negat esse eam, inquit, propter se expetendam. Aliud igitur esse censet +gaudere, aliud non dolere. Et quidem, inquit, vehementer errat; nam, ut +paulo ante docui, augendae voluptatis finis est doloris omnis amotio. +Non dolere, inquam, istud quam vim habeat postea videro; aliam vero vim +voluptatis esse, aliam nihil dolendi, nisi valde pertinax fueris, +concedas necesse est. Atqui reperies, inquit, in hoc quidem pertinacem; +dici enim nihil potest verius. Estne, quaeso, inquam, sitienti in +bibendo voluptas? Quis istud possit, inquit, negare? Eademne, quae +restincta siti? Immo alio genere; restincta enim sitis stabilitatem +voluptatis habet, inquit, illa autem voluptas ipsius restinctionis in +motu est. Cur igitur, inquam, res tam dissimiles eodem nomine appellas? + +Quid paulo ante, inquit, dixerim nonne meministi, cum omnis dolor +detractus esset, variari, non augeri voluptatem? Memini vero, inquam; +sed tu istuc dixti bene Latine, parum plane. Varietas enim Latinum +verbum est, idque proprie quidem in disparibus coloribus dicitur, sed +transfertur in multa disparia: varium poema, varia oratio, varii mores, +varia fortuna, voluptas etiam varia dici solet, cum percipitur e multis +dissimilibus rebus dissimilis efficientibus voluptates. Eam si +varietatem diceres, intellegerem, ut etiam non dicente te intellego; +ista varietas quae sit non satis perspicio, quod ais, cum dolore +careamus, tum in summa voluptate nos esse, cum autem vescamur iis rebus, +quae dulcem motum afferant sensibus, tum esse in motu voluptatem, qui +faciat varietatem voluptatum, sed non augeri illam non dolendi +voluptatem, quam cur voluptatem appelles nescio. + +An potest, inquit ille, quicquam esse suavius quam nihil dolere? Immo +sit sane nihil melius, inquam–nondum enim id quaero–, num propterea idem +voluptas est, quod, ut ita dicam, indolentia? Plane idem, inquit, et +maxima quidem, qua fieri nulla maior potest. Quid dubitas igitur, +inquam, summo bono a te ita constituto, ut id totum in non dolendo sit, +id tenere unum, id tueri, id defendere? + +Quid enim necesse est, tamquam meretricem in matronarum coetum, sic +voluptatem in virtutum concilium adducere? Invidiosum nomen est, infame, +suspectum. Itaque hoc frequenter dici solet a vobis, non intellegere +nos, quam dicat Epicurus voluptatem. Quod quidem mihi si quando dictum +est–est autem dictum non parum saepe–, etsi satis clemens sum in +disputando, tamen interdum soleo subirasci. Egone non intellego, quid +sit […] Graece, Latine voluptas? Utram tandem linguam nescio? Deinde qui +fit, ut ego nesciam, sciant omnes, quicumque Epicurei esse voluerunt? +Quod vestri quidem vel optime disputant, nihil opus esse eum, qui +philosophus futurus sit, scire litteras. Itaque ut maiores nostri ab +aratro adduxerunt Cincinnatum illum, ut dictator esset, sic vos de pagis +omnibus colligitis bonos illos quidem viros, sed certe non pereruditos. + +Ergo illi intellegunt quid Epicurus dicat, ego non intellego? Ut scias +me intellegere, primum idem esse dico voluptatem, quod ille […]. Et +quidem saepe quaerimus verbum Latinum par Graeco et quod idem valeat; +hic nihil fuit, quod quaereremus. Nullum inveniri verbum potest quod +magis idem declaret Latine, quod Graece, quam declarat voluptas. Huic +verbo omnes, qui ubique sunt, qui Latine sciunt, duas res subiciunt, +laetitiam in animo, commotionem suavem iucunditatis in corpore. Nam et +ille apud Trabeam ‘voluptatem animi nimiam’ laetitiam dicit eandem, quam +ille Caecilianus, qui ‘omnibus laetitiis laetum’ esse se narrat. Sed hoc +interest, quod voluptas dicitur etiam in animo–vitiosa res, ut Stoici +putant, qui eam sic definiunt: sublationem animi sine ratione opinantis +se magno bono frui–, non dicitur laetitia nec gaudium in corpore. + +In eo autem voluptas omnium Latine loquentium more ponitur, cum +percipitur ea, quae sensum aliquem moveat, iucunditas. Hanc quoque +iucunditatem, si vis, transfer in animum; iuvare enim in utroque +dicitur, ex eoque iucundum, modo intellegas inter illum, qui dicat: +‘Tanta laetitia auctus sum, ut nihil +constet’, et eum, qui: ‘Nunc demum mihi +animus ardet’, quorum alter laetitia gestiat, alter dolore +crucietur, esse illum medium: ‘Quamquam haec inter nos +nuper notitia admodum est’, qui nec laetetur nec angatur, +itemque inter eum, qui potiatur corporis expetitis voluptatibus, et eum, +qui crucietur summis doloribus, esse eum, qui utroque careat. + +Satisne igitur videor vim verborum tenere, an sum etiam nunc vel Graece +loqui vel Latine docendus? Et tamen vide, ne, si ego non intellegam quid +Epicurus loquatur, cum Graece, ut videor, luculenter sciam, sit aliqua +culpa eius, qui ita loquatur, ut non intellegatur. Quod duobus modis +sine reprehensione fit, si aut de industria facias, ut Heraclitus, +‘cognomento qui […] perhibetur, quia de natura nimis obscure memoravit’, +aut cum rerum obscuritas, non verborum, facit ut non intellegatur +oratio, qualis est in Timaeo Platonis. Epicurus autem, ut opinor, nec +non vult, si possit, plane et aperte loqui, nec de re obscura, ut +physici, aut artificiosa, ut mathematici, sed de illustri et facili et +iam in vulgus pervagata loquitur. Quamquam non negatis nos intellegere +quid sit voluptas, sed quid ille dicat. E quo efficitur, non ut nos non +intellegamus quae vis sit istius verbi, sed ut ille suo more loquatur, +nostrum neglegat. + +Si enim idem dicit, quod Hieronymus, qui censet summum bonum esse sine +ulla molestia vivere, cur mavult dicere voluptatem quam vacuitatem +doloris, ut ille facit, qui quid dicat intellegit? Sin autem voluptatem +putat adiungendam eam, quae sit in motu–sic enim appellat hanc dulcem: +‘in motu’, illam nihil dolentis ‘in stabilitate’–, quid tendit? Cum +efficere non possit ut cuiquam, qui ipse sibi notus sit, hoc est qui +suam naturam sensumque perspexerit, vacuitas doloris et voluptas idem +esse videatur. Hoc est vim afferre, Torquate, sensibus, extorquere ex +animis cognitiones verborum, quibus inbuti sumus. Quis enim est, qui non +videat haec esse in natura rerum tria? Unum, cum in voluptate sumus, +alterum, cum in dolore, tertium hoc, in quo nunc equidem sum, credo item +vos, nec in dolore nec in voluptate; ut in voluptate sit, qui epuletur, +in dolore, qui torqueatur. Tu autem inter haec tantam multitudinem +hominum interiectam non vides nec laetantium nec dolentium? + +Non prorsus, inquit, omnisque, qui sine dolore sint, in voluptate, et ea +quidem summa, esse dico. Ergo in eadem voluptate eum, qui alteri misceat +mulsum ipse non sitiens, et eum, qui illud sitiens bibat? Tum ille: +Finem, inquit, interrogandi, si videtur, quod quidem ego a principio ita +me malle dixeram hoc ipsum providens, dialecticas captiones. Rhetorice +igitur, inquam, nos mavis quam dialectice disputare? Quasi vero, inquit, +perpetua oratio rhetorum solum, non etiam philosophorum sit. Zenonis +est, inquam, hoc Stoici. Omnem vim loquendi, ut iam ante Aristoteles, in +duas tributam esse partes, rhetoricam palmae, dialecticam pugni similem +esse dicebat, quod latius loquerentur rhetores, dialectici autem +compressius. Obsequar igitur voluntati tuae dicamque, si potero, +rhetorice, sed hac rhetorica philosophorum, non nostra illa forensi, +quam necesse est, cum populariter loquatur, esse interdum paulo +hebetiorem. + +Sed dum dialecticam, Torquate, contemnit Epicurus, quae una continet +omnem et perspiciendi quid in quaque re sit scientiam et iudicandi quale +quidque sit et ratione ac via disputandi, ruit in dicendo, ut mihi +quidem videtur, nec ea, quae docere vult, ulla arte distinguit, ut haec +ipsa, quae modo loquebamur. Summum a vobis bonum voluptas dicitur. +Aperiendum est igitur, quid sit voluptas; aliter enim explicari, quod +quaeritur, non potest. Quam si explicavisset, non tam haesitaret. Aut +enim eam voluptatem tueretur, quam Aristippus, id est, qua sensus +dulciter ac iucunde movetur, quam etiam pecudes, si loqui possent, +appellarent voluptatem, aut, si magis placeret suo more loqui, quam ut +Omnes Danai atque Mycenenses. Attica pubes reliquique Graeci, qui hoc +anapaesto citantur, hoc non dolere solum voluptatis nomine appellaret, +illud Aristippeum contemneret, aut, si utrumque probaret, ut probat, +coniungeret doloris vacuitatem cum voluptate et duobus ultimis uteretur. + +Multi enim et magni philosophi haec ultima bonorum iuncta fecerunt, ut +Aristoteles virtutis usum cum vitae perfectae prosperitate coniunxit, +Callipho adiunxit ad honestatem voluptatem, Diodorus ad eandem +honestatem addidit vacuitatem doloris. Idem fecisset Epicurus, si +sententiam hanc, quae nunc Hieronymi est, coniunxisset cum Aristippi +vetere sententia. Illi enim inter se dissentiunt. Propterea singulis +finibus utuntur et, cum uterque Graece egregie loquatur, nec Aristippus, +qui voluptatem summum bonum dicit, in voluptate ponit non dolere, neque +Hieronymus, qui summum bonum statuit non dolere, voluptatis nomine +umquam utitur pro illa indolentia, quippe qui ne in expetendis quidem +rebus numeret voluptatem. + +Duae sunt enim res quoque, ne tu verba solum putes. Unum est sine dolore +esse, alterum cum voluptate. Vos ex his tam dissimilibus rebus non modo +nomen unum –nam id facilius paterer–, sed etiam rem unam ex duabus +facere conamini, quod fieri nullo modo potest. Hic, qui utrumque probat, +ambobus debuit uti, sicut facit re, neque tamen dividit verbis. Cum enim +eam ipsam voluptatem, quam eodem nomine omnes appellamus, laudat locis +plurimis, audet dicere ne suspicari quidem se ullum bonum seiunctum ab +illo Aristippeo genere voluptatis, atque ibi hoc dicit, ubi omnis eius +est oratio de summo bono. In alio vero libro, in quo breviter +comprehensis gravissimis sententiis quasi oracula edidisse sapientiae +dicitur, scribit his verbis, quae nota tibi profecto, Torquate, +sunt–quis enim vestrum non edidicit Epicuri […], id est quasi maxime +ratas, quia gravissimae sint ad beate vivendum breviter enuntiatae +sententiae?–animadverte igitur rectene hanc sententiam interpreter: + +‘Si ea, quae sunt luxuriosis efficientia voluptatum, liberarent eos +deorum et mortis et doloris metu docerentque qui essent fines +cupiditatum, nihil haberemus (quod reprehenderemus), cum undique +complerentur voluptatibus nec haberent ulla ex parte aliquid aut dolens +aut aegrum, id est autem malum.’ Hoc loco tenere se Triarius non potuit. +Obsecro, inquit, Torquate, haec dicit Epicurus? Quod mihi quidem visus +est, cum sciret, velle tamen confitentem audire Torquatum. At ille non +pertimuit saneque fidenter: Istis quidem ipsis verbis, inquit; sed quid +sentiat, non videtis. Si alia sentit, inquam, alia loquitur, numquam +intellegam quid sentiat; sed plane dicit quod intellegit. Idque si ita +dicit, non esse reprehendendos luxuriosos, si sapientes sint, dicit +absurde, similiter et si dicat non reprehendendos parricidas, si nec +cupidi sint nec deos metuant nec mortem nec dolorem. Et tamen quid +attinet luxuriosis ullam exceptionem dari aut fingere aliquos, qui, cum +luxuriose viverent, a summo philosopho non reprehenderentur eo nomine +dumtaxat, cetera caverent? + +Sed tamen nonne reprehenderes, Epicure, luxuriosos ob eam ipsam causam, +quod ita viverent, ut persequerentur cuiusque modi voluptates, cum esset +praesertim, ut ais tu, summa voluptas nihil dolere? Atqui reperiemus +asotos primum ita non religiosos, ut edint de patella, deinde ita mortem +non timentes, ut illud in ore habeant ex Hymnide: ‘Mihi sex menses satis +sunt vitae, septimum Orco spondeo’. Iam doloris medicamenta illa +Epicurea tamquam de narthecio proment: ‘Si gravis, brevis; si longus, +levis.’ Unum nescio, quo modo possit, si luxuriosus sit, finitas +cupiditates habere. + +Quid ergo attinet dicere: ‘Nihil haberem, quod reprehenderem, si finitas +cupiditates haberent’? Hoc est dicere: ‘Non reprehenderem asotos, si non +essent asoti.’ isto modo ne improbos quidem, si essent boni viri. Hic +homo severus luxuriam ipsam per se reprehendendam non putat, et hercule, +Torquate, ut verum loquamur, si summum bonum voluptas est, rectissime +non putat. Noli enim mihi fingere asotos, ut soletis, qui in mensam +vomant, et qui de conviviis auferantur crudique postridie se rursus +ingurgitent, qui solem, ut aiunt, nec occidentem umquam viderint nec +orientem, qui consumptis patrimoniis egeant. Nemo nostrum istius generis +asotos iucunde putat vivere. Mundos, elegantis, optimis cocis, +pistoribus, piscatu, aucupio, venatione, his omnibus exquisitis, +vitantes cruditatem, quibus vinum defusum e pleno sit chrysizon, ut ait +Lucilius, cui nihildum situlus et sacculus abstulerit, adhibentis ludos +et quae sequuntur, illa, quibus detractis clamat Epicurus se nescire +quid sit bonum; adsint etiam formosi pueri, qui ministrent, respondeat +his vestis, argentum, Corinthium, locus ipse, aedificium–hos ergo asotos +bene quidem vivere aut beate numquam dixerim. + +Ex quo efficitur, non ut voluptas ne sit voluptas, sed ut voluptas non +sit summum bonum. Nec ille, qui Diogenem Stoicum adolescens, post autem +Panaetium audierat, Laelius, eo dictus est sapiens, quod non +intellegeret quid suavissimum esset–nec enim sequitur, ut, cui cor +sapiat, ei non sapiat palatus–, sed quia parvi id duceret. O lapathe, ut +iactare, nec es satis cognitu’ qui sis! In quo [cognitu] Laelius +clamores […] ille so lebat Edere compellans gumias ex ordine nostros. +Praeclare Laelius, et recte […], illudque vere: O Publi, o gurges, +Galloni! Es homo miser, inquit. Cenasti in vita numquam bene, cum omnia +in ista Consumis squilla atque acupensere cum decimano. Is haec +loquitur, qui in voluptate nihil ponens negat eum bene cenare, qui omnia +ponat in voluptate, et tamen non negat libenter cenasse umquam +Gallonium– mentiretur enim–, sed bene. Ita graviter et severe voluptatem +secrevit a bono. Ex quo illud efficitur, qui bene cenent omnis libenter +cenare, qui libenter, non continuo bene. + +Semper Laelius bene. Quid bene? Dicet Lucilius: ‘cocto, condito’, sed +cedo caput cenae: ‘sermone bono’, quid ex eo? ‘si quaeris, libenter’; +veniebat enim ad cenam, ut animo quieto satiaret desideria naturae. +Recte ergo is negat umquam bene cenasse Gallonium, recte miserum, cum +praesertim in eo omne studium consumeret. Quem libenter cenasse nemo +negat. Cur igitur non bene? Quia, quod bene, id recte, frugaliter, +honeste; ille porro [male] prave, nequiter, turpiter cenabat; non igitur +(bene). Nec lapathi suavitatem acupenseri Galloni Laelius anteponebat, +sed suavitatem ipsam neglegebat; quod non faceret, si in voluptate +summum bonum poneret. + +Semovenda est igitur voluptas, non solum ut recta sequamini, sed etiam +ut loqui deceat frugaliter. Possumusne ergo in vita summum bonum dicere, +cum id ne in cena quidem posse videamur? Quo modo autem philosophus +loquitur? ‘Tria genera cupiditatum, naturales et necessariae, naturales +et non necessariae, nec naturales nec necessariae.’ primum divisit +ineleganter; duo enim genera quae erant, fecit tria. Hoc est non +dividere, sed frangere. Qui haec didicerunt, quae ille contemnit, sic +solent: ‘Duo genera cupiditatum, naturales et inanes, naturalium duo, +necessariae et non necessariae.’ confecta res esset. Vitiosum est enim +in dividendo partem in genere numerare. + +Sed hoc sane concedamus. Contemnit enim disserendi elegantiam, confuse +loquitur. Gerendus est mos, modo recte sentiat. Et quidem illud ipsum +non nimium probo et tantum patior, philosophum loqui de cupiditatibus +finiendis. An potest cupiditas finiri? Tollenda est atque extrahenda +radicitus. Quis est enim, in quo sit cupiditas, quin recte cupidus dici +possit? Ergo et avarus erit, sed finite, et adulter, verum habebit +modum, et luxuriosus eodem modo. Qualis ista philosophia est, quae non +interitum afferat pravitatis, sed sit contenta mediocritate vitiorum? +Quamquam in hac divisione rem ipsam prorsus probo, elegantiam desidero. +Appellet haec desideria naturae, cupiditatis nomen servet alio, ut eam, +cum de avaritia, cum de intemperantia, cum de maximis vitiis loquetur, +tamquam capitis accuset. + +Sed haec quidem liberius ab eo dicuntur et saepius. Quod equidem non +reprehendo; est enim tanti philosophi tamque nobilis audacter sua +decreta defendere. Sed tamen ex eo, quod eam voluptatem, quam omnes +gentes hoc nomine appellant, videtur amplexari saepe vehementius, in +magnis interdum versatur angustiis, ut hominum conscientia remota nihil +tam turpe sit, quod voluptatis causa non videatur esse facturus. Deinde, +ubi erubuit–vis enim est permagna naturae–, confugit illuc, ut neget +accedere quicquam posse ad voluptatem nihil dolentis. At iste non +dolendi status non vocatur voluptas. ‘Non laboro’, inquit, ‘de nomine’. +Quid, quod res alia tota est? ‘Reperiam multos, vel innumerabilis +potius, non tam curiosos nec tam molestos, quam vos estis, quibus, quid +velim, facile persuadeam.’ quid ergo dubitamus, quin, si non dolere +voluptas sit summa, non esse in voluptate dolor sit maximus? Cur id non +ita fit? ‘Quia dolori non voluptas contraria est, sed doloris privatio.’ + +Hoc vero non videre, maximo argumento esse voluptatem illam, qua sublata +neget se intellegere omnino quid sit bonum–eam autem ita persequitur: +quae palato percipiatur, quae auribus; cetera addit, quae si appelles, +honos praefandus sit–hoc igitur, quod solum bonum severus et gravis +philosophus novit, idem non videt ne expetendum quidem esse, quod eam +voluptatem hoc eodem auctore non desideremus, cum dolore careamus. + +Quam haec sunt contraria! Hic si definire, si dividere didicisset, si +loquendi vim, si denique consuetudinem verborum teneret, numquam in +tantas salebras incidisset. Nunc vides, quid faciat. Quam nemo umquam +voluptatem appellavit, appellat; quae duo sunt, unum facit. Hanc in motu +voluptatem –sic enim has suaves et quasi dulces voluptates +appellat–interdum ita extenuat, ut M’. Curium putes loqui, interdum ita +laudat, ut quid praeterea sit bonum neget se posse ne suspicari quidem. +Quae iam oratio non a philosopho aliquo, sed a censore opprimenda est. +Non est enim vitium in oratione solum, sed etiam in moribus. Luxuriam +non reprehendit, modo sit vacua infinita cupiditate et timore. Hoc loco +discipulos quaerere videtur, ut, qui asoti esse velint, philosophi ante +fiant. + +A primo, ut opinor, animantium ortu petitur origo summi boni. ‘Simul +atque natum animal est, gaudet voluptate et eam appetit ut bonum, +aspernatur dolorem ut malum.’ De malis autem et bonis ab iis animalibus, +quae nondum depravata sint, ait optime iudicari. Haec et tu ita +posuisti, et verba vestra sunt. Quam multa vitiosa! Summum enim bonum et +malum vagiens puer utra voluptate diiudicabit, stante an movente? +Quoniam, si dis placet, ab Epicuro loqui discimus. Si stante, hoc natura +videlicet vult, salvam esse se, quod concedimus; si movente, quod tamen +dicitis, nulla turpis voluptas erit, quae praetermittenda sit, et simul +non proficiscitur animal illud modo natum a summa voluptate, quae est a +te posita in non dolendo. + +Nec tamen argumentum hoc Epicurus a parvis petivit aut etiam a bestiis, +quae putat esse specula naturae, ut diceret ab iis duce natura hanc +voluptatem expeti nihil dolendi. Nec enim haec movere potest appetitum +animi, nec ullum habet ictum, quo pellat animum, status hic non dolendi, +itaque in hoc eodem peccat Hieronymus. At ille pellit, qui permulcet +sensum voluptate. Itaque Epicurus semper hoc utitur, ut probet +voluptatem natura expeti, quod ea voluptas, quae in motu sit, et parvos +ad se alliciat et bestias, non illa stabilis, in qua tantum inest nihil +dolere. Qui igitur convenit ab alia voluptate dicere naturam proficisci, +in alia summum bonum ponere? + +Bestiarum vero nullum iudicium puto. Quamvis enim depravatae non sint, +pravae tamen esse possunt. Ut bacillum aliud est inflexum et incurvatum +de industria, aliud ita natum, sic ferarum natura non est illa quidem +depravata mala disciplina, sed natura sua. Nec vero ut voluptatem +expetat, natura movet infantem, sed tantum ut se ipse diligat, ut +integrum se salvumque velit. Omne enim animal, simul et ortum est, se +ipsum et omnes partes suas diligit duasque, quae maximae sunt, in primis +amplectitur, animum et corpus, deinde utriusque partes. Nam sunt et in +animo praecipua quaedam et in corpore, quae cum leviter agnovit, tum +discernere incipit, ut ea, quae prima data sunt natura, appetat +asperneturque contraria. + +In his primis naturalibus voluptas insit necne, magna quaestio est. +Nihil vero putare esse praeter voluptatem, non membra, non sensus, non +ingenii motum, non integritatem corporis, non valitudinem [corporis], +summae mihi videtur inscitiae. Atque ab isto capite fluere necesse est +omnem rationem bonorum et malorum. Polemoni et iam ante Aristoteli ea +prima visa sunt, quae paulo ante dixi. Ergo nata est sententia veterum +Academicorum et Peripateticorum, ut finem bonorum dicerent secundum +naturam vivere, id est virtute adhibita frui primis a natura datis. +Callipho ad virtutem nihil adiunxit nisi voluptatem, Diodorus vacuitatem +doloris. ** his omnibus, quos dixi, consequentes fines sunt bonorum, +Aristippo simplex voluptas, Stoicis consentire naturae, quod esse volunt +e virtute, id est honeste, vivere, quod ita interpretantur: vivere cum +intellegentia rerum earum, quae natura evenirent, eligentem ea, quae +essent secundum naturam, reicientemque contraria. + +Ita tres sunt fines expertes honestatis, unus Aristippi vel Epicuri, +alter Hieronymi, Carneadi tertius, tres, in quibus honestas cum aliqua +accessione, Polemonis, Calliphontis, Diodori, una simplex, cuius Zeno +auctor, posita in decore tota, id est in honestate; nam Pyrrho, Aristo, +Erillus iam diu abiecti. Reliqui sibi constiterunt, ut extrema cum +initiis convenirent, ut Aristippo voluptas, Hieronymo doloris vacuitas, +Carneadi frui principiis naturalibus esset extremum. Epicurus autem cum +in prima commendatione voluptatem dixisset, si eam, quam Aristippus, +idem tenere debuit ultimum bonorum, quod ille; sin eam, quam Hieronymus, +(ne) fecisset idem, ut voluptatem illam Aristippi in prima commendatione +poneret. + +Nam quod ait sensibus ipsis iudicari voluptatem bonum esse, dolorem +malum, plus tribuit sensibus, quam nobis leges permittunt, (cum) +privatarum litium iudices sumus. Nihil enim possumus iudicare, nisi quod +est nostri iudicii–in quo frustra iudices solent, cum sententiam +pronuntiant, addere: ‘si quid mei iudicii est’; si enim non fuit eorum +iudicii, nihilo magis hoc non addito illud est iudicatum–. Quid iudicant +sensus? Dulce amarum, leve asperum, prope longe, stare movere, quadratum +rotundum. + +Aequam igitur pronuntiabit sententiam ratio adhibita primum divinarum +humanarumque rerum scientia, quae potest appellari rite sapientia, +deinde adiunctis virtutibus, quas ratio rerum omnium dominas, tu +voluptatum satellites et ministras esse voluisti. Quarum adeo omnium +sententia pronuntiabit primum de voluptate nihil esse ei loci, non modo +ut sola ponatur in summi boni sede, quam quaerimus, sed ne illo quidem +modo, ut ad honestatem applicetur. De vacuitate doloris eadem sententia +erit. + +Reicietur etiam Carneades, nec ulla de summo bono ratio aut voluptatis +non dolendive particeps aut honestatis expers probabitur. Ita relinquet +duas, de quibus etiam atque etiam consideret. Aut enim statuet nihil +esse bonum nisi honestum, nihil malum nisi turpe, cetera aut omnino +nihil habere momenti aut tantum, ut nec expetenda nec fugienda, sed +eligenda modo aut reicienda sint, aut anteponet eam, quam cum honestate +ornatissimam, tum etiam ipsis initiis naturae et totius perfectione +vitae locupletatam videbit. Quod eo liquidius faciet, si perspexerit +rerum inter eas verborumne sit controversia. + +Huius ego nunc auctoritatem sequens idem faciam. Quantum enim potero, +minuam contentiones omnesque simplices sententias eorum, in quibus nulla +inest virtutis adiunctio, omnino a philosophia semovendas putabo, primum +Aristippi Cyrenaicorumque omnium, quos non est veritum in ea voluptate, +quae maxima dulcedine sensum moveret, summum bonum ponere contemnentis +istam vacuitatem doloris. + +Hi non viderunt, ut ad cursum equum, ad arandum bovem, ad indagandum +canem, sic hominem ad duas res, ut ait Aristoteles, ad intellegendum et +agendum, esse natum quasi mortalem deum, contraque ut tardam aliquam et +languidam pecudem ad pastum et ad procreandi voluptatem hoc divinum +animal ortum esse voluerunt, quo nihil mihi videtur absurdius. + +Atque haec contra Aristippum, qui eam voluptatem non modo summam, sed +solam etiam ducit, quam omnes unam appellamus voluptatem. Aliter autem +vobis placet. Sed ille, ut dixi, vitiose. Nec enim figura corporis nec +ratio excellens ingenii humani significat ad unam hanc rem natum +hominem, ut frueretur voluptatibus. Nec vero audiendus Hieronymus, cui +summum bonum est idem, quod vos interdum vel potius nimium saepe +dicitis, nihil dolere. Non enim, si malum est dolor, carere eo malo +satis est ad bene vivendum. Hoc dixerit potius Ennius: ‘Nimium boni est, +cui nihil est mali’. Nos beatam vitam non depulsione mali, sed adeptione +boni iudicemus, nec eam cessando, sive gaudentem, ut Aristippus, sive +non dolentem, ut hic, sed agendo aliquid considerandove quaeramus. + +Quae possunt eadem contra Carneadeum illud summum bonum dici, quod is +non tam, ut probaret, protulit, quam ut Stoicis, quibuscum bellum +gerebat, opponeret. Id autem eius modi est, ut additum ad virtutem +auctoritatem videatur habiturum et expleturum cumulate vitam beatam, de +quo omnis haec quaestio est. Nam qui ad virtutem adiungunt vel +voluptatem, quam unam virtus minimi facit, vel vacuitatem doloris, quae +etiamsi malo caret, tamen non est summum bonum, accessione utuntur non +ita probabili, nec tamen, cur id tam parce tamque restricte faciant, +intellego. Quasi enim emendum eis sit, quod addant ad virtutem, primum +vilissimas res addunt, dein singulas potius, quam omnia, quae prima +natura approbavisset, ea cum honestate coniungerent. + +Quae quod Aristoni et Pyrrhoni omnino visa sunt pro nihilo, ut inter +optime valere et gravissime aegrotare nihil prorsus dicerent interesse, +recte iam pridem contra eos desitum est disputari. Dum enim in una +virtute sic omnia esse voluerunt, ut eam rerum selectione expoliarent +nec ei quicquam, aut unde oriretur, darent, aut ubi niteretur, virtutem +ipsam, quam amplexabantur, sustulerunt. Erillus autem ad scientiam omnia +revocans unum quoddam bonum vidit, sed nec optimum nec quo vita +gubernari possit. Itaque hic ipse iam pridem est reiectus; post enim +Chrysippum (eum) non sane est disputatum. Restatis igitur vos; nam cum +Academicis incerta luctatio est, qui nihil affirmant et quasi desperata +cognitione certi id sequi volunt, quodcumque veri simile videatur. + +Cum Epicuro autem hoc plus est negotii, quod e duplici genere voluptatis +coniunctus est, quodque et ipse et amici eius et multi postea defensores +eius sententiae fuerunt, et nescio quo modo, is qui auctoritatem minimam +habet, maximam vim, populus cum illis facit. Quos nisi redarguimus, +omnis virtus, omne decus, omnis vera laus deserenda est. Ita ceterorum +sententiis semotis relinquitur non mihi cum Torquato, sed virtuti cum +voluptate certatio. Quam quidem certationem homo et acutus et diligens, +Chrysippus, non contemnit totumque discrimen summi boni in earum +comparatione positum putat. Ego autem existimo, si honestum esse aliquid +ostendero, quod sit ipsum vi sua propter seque expetendum, iacere vestra +omnia. Itaque eo, quale sit, breviter, ut tempus postulat, constituto +accedam ad omnia tua, Torquate, nisi memoria forte defecerit. + +Honestum igitur id intellegimus, quod tale est, ut detracta omni +utilitate sine ullis praemiis fructibusve per se ipsum possit iure +laudari. Quod quale sit, non tam definitione, qua sum usus, intellegi +potest, quamquam aliquantum potest, quam communi omnium iudicio et +optimi cuiusque studiis atque factis, qui permulta ob eam unam causam +faciunt, quia decet, quia rectum, quia honestum est, etsi nullum +consecuturum emolumentum vident. Homines enim, etsi aliis multis, tamen +hoc uno plurimum a bestiis differunt, quod rationem habent a natura +datam mentemque acrem et vigentem celerrimeque multa simul agitantem et, +ut ita dicam, sagacem, quae et causas rerum et consecutiones videat et +similitudines transferat et disiuncta coniungat et cum praesentibus +futura copulet omnemque complectatur vitae consequentis statum. Eademque +ratio fecit hominem hominum adpetentem cumque iis natura et sermone et +usu congruentem, ut profectus a caritate domesticorum ac suorum serpat +longius et se implicet primum civium, deinde omnium mortalium societate +atque, ut ad Archytam scripsit Plato, non sibi se soli natum meminerit, +sed patriae, sed suis, ut perexigua pars ipsi relinquatur. + +Et quoniam eadem natura cupiditatem ingenuit homini veri videndi, quod +facillime apparet, cum vacui curis etiam quid in caelo fiat scire +avemus, his initiis inducti omnia vera diligimus, id est fidelia, +simplicia, constantia, tum vana, falsa, fallentia odimus, ut fraudem, +periurium, malitiam, iniuriam. Eadem ratio habet in se quiddam amplum +atque magnificum, ad imperandum magis quam ad parendum accommodatum, +omnia humana non tolerabilia solum, sed etiam levia ducens, altum +quiddam et excelsum, nihil timens, nemini cedens, semper invictum. + +Atque his tribus generibus honestorum notatis quartum sequitur et in +eadem pulchritudine et aptum ex illis tribus, in quo inest ordo et +moderatio. Cuius similitudine perspecta in formarum specie ac dignitate +transitum est ad honestatem dictorum atque factorum. Nam ex his tribus +laudibus, quas ante dixi, et temeritatem reformidat et non audet cuiquam +aut dicto protervo aut facto nocere vereturque quicquam aut facere aut +eloqui, quod parum virile videatur. + +Habes undique expletam et perfectam, Torquate, formam honestatis, quae +tota quattuor his virtutibus, quae a te quoque commemoratae sunt, +continetur. Hanc se tuus Epicurus omnino ignorare dicit quam aut qualem +esse velint qui honestate summum bonum metiantur. Si enim ad honestatem +omnia referant neque in ea voluptatem dicant inesse, ait eos voce inani +sonare– his enim ipsis verbis utitur–neque intellegere nec videre sub +hanc vocem honestatis quae sit subicienda sententia. Ut enim consuetudo +loquitur, id solum dicitur honestum, quod est populari fama gloriosum. +‘Quod’, inquit, ‘quamquam voluptatibus quibusdam est saepe iucundius, +tamen expetitur propter voluptatem.’ + +Videsne quam sit magna dissensio? Philosophus nobilis, a quo non solum +Graecia et Italia, sed etiam omnis barbaria commota est, honestum quid +sit, si id non sit in voluptate, negat se intellegere, nisi forte illud, +quod multitudinis rumore laudetur. Ego autem hoc etiam turpe esse saepe +iudico et, si quando turpe non sit, tum esse non turpe, cum id a +multitudine laudetur, quod sit ipsum per se rectum atque laudabile, non +ob eam causam tamen illud dici esse honestum, quia laudetur a multis, +sed quia tale sit, ut, vel si ignorarent id homines, vel si +obmutuissent, sua tamen pulchritudine esset specieque laudabile. Itaque +idem natura victus, cui obsisti non potest, dicit alio loco id, quod a +te etiam paulo ante dictum est, non posse iucunde vivi nisi etiam +honeste. + +Quid nunc ‘honeste’ dicit? Idemne, quod iucunde? Ergo ita: non posse +honeste vivi, nisi honeste vivatur? An nisi populari fama? Sine ea +igitur iucunde negat posse (se) vivere? Quid turpius quam sapientis +vitam ex insipientium sermone pendere? Quid ergo hoc loco intellegit +honestum? Certe nihil nisi quod possit ipsum propter se iure laudari. +Nam si propter voluptatem, quae est ista laus, quae possit e macello +peti? Non is vir est, ut, cum honestatem eo loco habeat, ut sine ea +iucunde neget posse vivi, illud honestum, quod populare sit, sentiat et +sine eo neget iucunde vivi posse, aut quicquam aliud honestum +intellegat, nisi quod sit rectum ipsumque per se sua vi, sua natura, sua +sponte laudabile. + +Itaque, Torquate, cum diceres clamare Epicurum non posse iucunde vivi, +nisi honeste et sapienter et iuste viveretur, tu ipse mihi gloriari +videbare. Tanta vis inerat in verbis propter earum rerum, quae +significabantur his verbis, dignitatem, ut altior fieres, ut interdum +insisteres, ut nos intuens quasi testificarere laudari honestatem et +iustitiam aliquando ab Epicuro. Quam te decebat iis verbis uti, quibus +si philosophi non uterentur, philosophia omnino non egeremus! Istorum +enim verborum amore, quae perraro appellantur ab Epicuro, sapientiae, +fortitudinis, iustitiae, temperantiae, praestantissimis ingeniis homines +se ad philosophiae studium contulerunt. + +‘Oculorum’, inquit Plato, ‘est in nobis sensus acerrimus, quibus +sapientiam non cernimus. Quam illa ardentis amores excitaret sui!’ Cur +tandem? An quod ita callida est, ut optime possit architectari +voluptates? Cur iustitia laudatur? aut unde est hoc contritum vetustate +proverbium: ‘quicum in tenebris’? Hoc dictum in una re latissime patet, +ut in omnibus factis re, non teste moveamur. + +Sunt enim levia et perinfirma, quae dicebantur a te, animi conscientia +improbos excruciari, tum etiam poenae timore, qua aut afficiantur aut +semper sint in metu ne afficiantur aliquando. Non oportet timidum aut +inbecillo animo fingi non bonum illum virum, qui, quicquid fecerit, ipse +se cruciet omniaque formidet, sed omnia callide referentem ad +utilitatem, acutum, versutum, veteratorem, facile ut excogitet quo modo +occulte, sine teste, sine ullo conscio fallat. + +An tu me de L. Tubulo putas dicere? Qui cum praetor quaestionem inter +sicarios exercuisset, ita aperte cepit pecunias ob rem iudicandam, ut +anno proximo P. Scaevola tribunus plebis ferret ad plebem vellentne de +ea re quaeri. Quo plebiscito decreta a senatu est consuli quaestio Cn.\ +Caepioni. Profectus in exilium Tubulus statim nec respondere ausus; erat +enim res aperta. Non igitur de improbo, sed (de) callido improbo +quaerimus, qualis Q. Pompeius in foedere Numantino infitiando fuit, nec +vero omnia timente, sed primum qui animi conscientiam non curet, quam +scilicet comprimere nihil est negotii. Is enim, qui occultus et tectus +dicitur, tantum abest ut se indicet, perficiet etiam ut dolere alterius +improbe facto videatur. Quid est enim aliud esse versutum? + +Memini me adesse P. Sextilio Rufo, cum is rem ad amicos ita deferret, se +esse heredem Q. Fadio Gallo, cuius in testamento scriptum esset se ab eo +rogatum ut omnis hereditas ad filiam perveniret. Id Sextilius factum +negabat. Poterat autem inpune; quis enim redargueret? Nemo nostrum +credebat, eratque veri similius hunc mentiri, cuius interesset, quam +illum, qui id se rogasse scripsisset, quod debuisset rogare. Addebat +etiam se in legem Voconiam iuratum contra eam facere non audere, nisi +aliter amicis videretur. Aderamus nos quidem adolescentes, sed multi +amplissimi viri, quorum nemo censuit plus Fadiae dandum, quam posset ad +eam lege Voconia pervenire. Tenuit permagnam Sextilius hereditatem, +unde, si secutus esset eorum sententiam, qui honesta et recta +emolumentis omnibus et commodis anteponerent, nummum nullum attigisset. +Num igitur eum postea censes anxio animo aut sollicito fuisse? Nihil +minus, contraque illa hereditate dives ob eamque rem laetus. Magni enim +aestimabat pecuniam non modo non contra leges, sed etiam legibus partam. +Quae quidem vel cum periculo est quaerenda vobis; est enim effectrix +multarum et magnarum voluptatum. + +Ut igitur illis, qui, recta et honesta quae sunt, ea statuunt per se +expetenda, adeunda sunt saepe pericula decoris honestatisque causa, sic +vestris, qui omnia voluptate metiuntur, pericula adeunda sunt, ut +adipiscantur magnas voluptates. Si magna res, magna hereditas agetur, +cum pecunia voluptates pariantur plurimae, idem erit Epicuro vestro +faciendum, si suum finem bonorum sequi volet, quod Scipioni magna gloria +proposita, si Hannibalem in Africam retraxisset. Itaque quantum adiit +periculum! Ad honestatem enim illum omnem conatum suum referebat, non ad +voluptatem. Sic vester sapiens magno aliquo emolumento commotus cicuta, +si opus erit, dimicabit. + +Occultum facinus esse potuerit, gaudebit; deprehensus omnem poenam +contemnet. Erit enim instructus ad mortem contemnendam, ad exilium, ad +ipsum etiam dolorem. Quem quidem vos, cum improbis poenam proponitis, +inpetibilem facitis, cum sapientem semper boni plus habere vultis, +tolerabilem. Sed finge non solum callidum eum, qui aliquid improbe +faciat, verum etiam praepotentem, ut M. Crassus fuit, qui tamen solebat +uti suo bono, ut hodie est noster Pompeius, cui recte facienti gratia +est habenda; esse enim quam vellet iniquus iustus poterat inpune. Quam +multa vero iniuste fieri possunt, quae nemo possit reprehendere! + +Si te amicus tuus moriens rogaverit, ut hereditatem reddas suae filiae, +nec usquam id scripserit, ut scripsit Fadius, nec cuiquam dixerit, quid +facies? Tu quidem reddes; ipse Epicurus fortasse redderet, ut Sextus +Peducaeus, Sex. F., is qui hunc nostrum reliquit effigiem et humanitatis +et probitatis suae filium, cum doctus, tum omnium vir optimus et +iustissimus, cum sciret nemo eum rogatum a Caio Plotio, equite Romano +splendido, Nursino, ultro ad mulierem venit eique nihil opinanti viri +mandatum euit hereditatemque reddidit. Sed ego ex te quaero, quoniam +idem tu certe fecisses, nonne intellegas eo maiorem vim esse naturae, +quod ipsi vos, qui omnia ad vestrum commodum et, ut ipsi dicitis, ad +voluptatem referatis, tamen ea faciatis, e quibus appareat non +voluptatem vos, sed officium sequi, plusque rectam naturam quam rationem +pravam valere. + +Si scieris, inquit Carneades, aspidem occulte latere uspiam, et velle +aliquem inprudentem super eam assidere, cuius mors tibi emolumentum +futura sit, improbe feceris, nisi monueris ne assidat, sed inpunite +tamen; scisse enim te quis coarguere possit? Sed nimis multa. Perspicuum +est enim, nisi aequitas, fides, iustitia proficiscantur a natura, et si +omnia haec ad utilitatem referantur, virum bonum non posse reperiri; +deque his rebus satis multa in nostris de re publica libris sunt dicta a +Laelio. + +Transfer idem ad modestiam vel temperantiam, quae est moderatio +cupiditatum rationi oboediens. Satisne ergo pudori consulat, si quis +sine teste libidini pareat? An est aliquid per se ipsum flagitiosum, +etiamsi nulla comitetur infamia? Quid? Fortes viri voluptatumne calculis +subductis proelium ineunt, sanguinem pro patria profundunt, an quodam +animi ardore atque impetu concitati? utrum tandem censes, Torquate, +Imperiosum illum, si nostra verba audiret, tuamne de se orationem +libentius auditurum fuisse an meam, cum ego dicerem nihil eum fecisse +sua causa omniaque rei publicae, tu contra nihil nisi sua? Si vero id +etiam explanare velles apertiusque diceres nihil eum fecisse nisi +voluptatis causa, quo modo eum tandem laturum fuisse existimas? + +Esto, fecerit, si ita vis, Torquatus propter suas utilitates– malo enim +dicere quam voluptates, in tanto praesertim viro–, num etiam eius +collega P. Decius, princeps in ea familia consulatus, cum se devoverat +et equo admisso in mediam aciem Latinorum irruebat, aliquid de +voluptatibus suis cogitabat? Ubi ut eam caperet aut quando? Cum sciret +confestim esse moriendum eamque mortem ardentiore studio peteret, quam +Epicurus voluptatem petendam putat. Quod quidem eius factum nisi esset +iure laudatum, non esset imitatus quarto consulatu suo filius, neque +porro ex eo natus cum Pyrrho bellum gerens consul cecidisset in proelio +seque e continenti genere tertiam victimam rei publicae praebuisset. + +Contineo me ab exemplis. Graecis hoc modicum est: Leonidas, Epaminondas, +tres aliqui aut quattuor; ego si nostros colligere coepero, perficiam +illud quidem, ut se virtuti tradat constringendam voluptas, sed dies me +deficiet, et, ut Aulus Varius, qui est habitus iudex durior, dicere +consessori solebat, cum datis testibus alii tamen citarentur: +‘Aut hoc testium satis est, aut nescio, quid satis sit,’ sic a me satis +datum est testium. Quid enim? Te ipsum, dignissimum maioribus tuis, +voluptasne induxit, ut adolescentulus eriperes P. Sullae consulatum? +Quem cum ad patrem tuum rettulisses, fortissimum virum, qualis ille vel +consul vel civis cum semper, tum post consulatum fuit! Quo quidem +auctore nos ipsi ea gessimus, ut omnibus potius quam ipsis nobis +consuluerimus. + +At quam pulchre dicere videbare, cum ex altera parte ponebas cumulatum +aliquem plurimis et maximis voluptatibus nullo nec praesenti nec futuro +dolore, ex altera autem cruciatibus maximis toto corpore nulla nec +adiuncta nec sperata voluptate, et quaerebas, quis aut hoc miserior aut +superiore illo beatior; deinde concludebas summum malum esse dolorem, +summum bonum voluptatem! Lucius Thorius Balbus fuit, Lanuvinus, quem +meminisse tu non potes. Is ita vivebat, ut nulla tam exquisita posset +inveniri voluptas, qua non abundaret. Erat et cupidus voluptatum et eius +generis intellegens et copiosus, ita non superstitiosus, ut illa plurima +in sua patria sacrificia et fana contemneret, ita non timidus ad mortem, +ut in acie sit ob rem publicam interfectus. + +Cupiditates non Epicuri divisione finiebat, sed sua satietate. Habebat +tamen rationem valitudinis: utebatur iis exercitationibus, ut ad cenam +et sitiens et esuriens veniret, eo cibo, qui et suavissimus esset et +idem facillimus ad concoquendum, vino et ad voluptatem et ne noceret. +Cetera illa adhibebat, quibus demptis negat se Epicurus intellegere quid +sit bonum. Aberat omnis dolor, qui si adesset, nec molliter ferret et +tamen medicis plus quam philosophis uteretur. Color egregius, integra +valitudo, summa gratia, vita denique conferta voluptatum omnium +varietate. + +Hunc vos beatum; ratio quidem vestra sic cogit. At ego quem huic +anteponam non audeo dicere; dicet pro me ipsa virtus nec dubitabit isti +vestro beato M. Regulum anteponere, quem quidem, cum sua voluntate, +nulla vi coactus praeter fidem, quam dederat hosti, ex patria +Karthaginem revertisset, tum ipsum, cum vigiliis et fame cruciaretur, +clamat virtus beatiorem fuisse quam potantem in rosa Thorium. Bella +magna gesserat, bis consul fuerat, triumpharat nec tamen sua illa +superiora tam magna neque tam praeclara ducebat quam illum ultimum +casum, quem propter fidem constantiamque susceperat, qui nobis +miserabilis videtur audientibus, illi perpetienti erat voluptarius. Non +enim hilaritate nec lascivia nec risu aut ioco, comite levitatis, saepe +etiam tristes firmitate et constantia sunt beati. + +Stuprata per vim Lucretia a regis filio testata civis se ipsa interemit. +Hic dolor populi Romani duce et auctore Bruto causa civitati libertatis +fuit, ob eiusque mulieris memoriam primo anno et vir et pater eius +consul est factus. Tenuis Lucius Verginius unusque de multis sexagesimo +anno post libertatem receptam virginem filiam sua manu occidit potius, +quam ea Ap. Claudii libidini, qui tum erat summo (ne) imperio, +dederetur. + +Aut haec tibi, Torquate, sunt vituperanda aut patrocinium voluptatis +repudiandum. Quod autem patrocinium aut quae ista causa est voluptatis, +quae nec testes ullos e claris viris nec laudatores poterit adhibere? Ut +enim nos ex annalium monimentis testes excitamus eos, quorum omnis vita +consumpta est in laboribus gloriosis, qui voluptatis nomen audire non +possent, sic in vestris disputationibus historia muta est. Numquam +audivi in Epicuri schola Lycurgum, Solonem, Miltiadem, Themistoclem, +Epaminondam nominari, qui in ore sunt ceterorum omnium philosophorum. +Nunc vero, quoniam haec nos etiam tractare coepimus, suppeditabit nobis +Atticus noster e thesauris suis quos et quantos viros! + +Nonne melius est de his aliquid quam tantis voluminibus de Themista +loqui? Sint ista Graecorum; quamquam ab iis philosophiam et omnes +ingenuas disciplinas habemus; sed tamen est aliquid, quod nobis non +liceat, liceat illis. Pugnant Stoici cum Peripateticis. Alteri negant +quicquam esse bonum, nisi quod honestum sit, alteri plurimum se et longe +longeque plurimum tribuere honestati, sed tamen et in corpore et extra +esse quaedam bona. Et certamen honestum et disputatio splendida! Omnis +est enim de virtutis dignitate contentio. At cum tuis cum disseras, +multa sunt audienda etiam de obscenis voluptatibus, de quibus ab Epicuro +saepissime dicitur. + +Non potes ergo ista tueri, Torquate, mihi crede, si te ipse et tuas +cogitationes et studia perspexeris; pudebit te, inquam, illius tabulae, +quam Cleanthes sane commode verbis depingere solebat. Iubebat eos, qui +audiebant, secum ipsos cogitare pictam in tabula Voluptatem pulcherrimo +vestitu et ornatu regali in solio sedentem, praesto esse Virtutes ut +ancillulas, quae nihil aliud agerent, nullum suum officium ducerent, +nisi ut Voluptati ministrarent et eam tantum ad aurem admonerent, si +modo id pictura intellegi posset, ut caveret ne quid faceret inprudens, +quod offenderet animos hominum, aut quicquam, e quo oriretur aliquis +dolor. ‘Nos quidem Virtutes sic natae sumus, ut tibi +serviremus, aliud negotii nihil habemus.’ + +At negat Epicurus–hoc enim vestrum lumen est– quemquam, qui honeste non +vivat, iucunde posse vivere. Quasi ego id curem, quid ille aiat aut +neget. Illud quaero, quid ei, qui in voluptate summum bonum ponat, +consentaneum sit dicere. Quid affers, cur Thorius, cur Caius Postumius, +cur omnium horum magister, Orata, non iucundissime vixerit? Ipse negat, +ut ante dixi, luxuriosorum vitam reprehendendam, nisi plane fatui sint, +id est nisi aut cupiant aut metuant. Quarum ambarum rerum cum medicinam +pollicetur, luxuriae licentiam pollicetur. His enim rebus detractis +negat se reperire in asotorum vita quod reprehendat. + +Non igitur potestis voluptate omnia dirigentes aut tueri aut retinere +virtutem. Nam nec vir bonus ac iustus haberi debet qui, ne malum habeat, +abstinet se ab iniuria. Nosti, credo, illud: ‘Nemo pius est, qui +pietatem–’; cave putes quicquam esse verius. Nec enim, dum metuit, +iustus est, et certe, si metuere destiterit, non erit; non metuet autem, +sive celare poterit, sive opibus magnis quicquid fecerit optinere, +certeque malet existimari bonus vir, ut non sit, quam esse, ut non +putetur. Ita, quod certissimum est, pro vera certaque iustitia +simulationem nobis iustitiae traditis praecipitisque quodam modo ut +nostram stabilem conscientiam contemnamus, aliorum errantem opinionem +aucupemur. + +Quae dici eadem de ceteris virtutibus possunt, quarum omnium fundamenta +vos in voluptate tamquam in aqua ponitis. Quid enim? Fortemne possumus +dicere eundem illum Torquatum?–Delector enim, quamquam te non possum, ut +ais, corrumpere, delector, inquam, et familia vestra et nomine. Et +hercule mihi vir optimus nostrique amantissimus, Aulus Torquatus, +versatur ante oculos, cuius quantum studium et quam insigne fuerit erga +me temporibus illis, quae nota sunt omnibus, scire necesse est utrumque +vestrum. Quae mihi ipsi, qui volo et esse et haberi gratus, grata non +essent, nisi eum perspicerem mea causa mihi amicum fuisse, non sua, nisi +hoc dicis sua, quod interest omnium recte facere. Si id dicis, vicimus. +Id enim volumus, id contendimus, ut officii fructus sit ipsum officium. + +Hoc ille tuus non vult omnibusque ex rebus voluptatem quasi mercedem +exigit. Sed ad illum redeo. Si voluptatis causa cum Gallo apud Anienem +depugnavit provocatus et ex eius spoliis sibi et torquem et cognomen +induit ullam aliam ob causam, nisi quod ei talia facta digna viro +videbantur, fortem non puto. Iam si pudor, si modestia, si pudicitia, si +uno verbo temperantia poenae aut infamiae metu coercebuntur, non +sanctitate sua se tuebuntur, quod adulterium, quod stuprum, quae libido +non se proripiet ac proiciet aut occultatione proposita aut inpunitate +aut licentia? Quid? + +Illud, Torquate, quale tandem videtur, te isto nomine, ingenio, gloria, +quae facis, quae cogitas, quae contendis quo referas, cuius rei causa +perficere quae conaris velis, quid optimum denique in vita iudices non +audere in conventu dicere? Quid enim mereri velis, iam cum magistratum +inieris et in contionem ascenderis–est enim tibi edicendum quae sis +observaturus in iure dicendo, et fortasse etiam, si tibi erit visum, +aliquid de maioribus tuis et de te ipso dices more maiorum–, quid +merearis igitur, ut dicas te in eo magistratu omnia voluptatis causa +facturum esse, teque nihil fecisse in vita nisi voluptatis causa? ‘An +me’, inquis, ‘tam amentem putas, ut apud imperitos isto modo loquar?’ At +tu eadem ista dic in iudicio aut, si coronam times, dic in senatu. +Numquam facies. Cur, nisi quod turpis oratio est? Mene ergo et Triarium +dignos existimas, apud quos turpiter loquare? + +Verum esto: verbum ipsum voluptatis non habet dignitatem, nec nos +fortasse intellegimus. Hoc enim identidem dicitis, non intellegere nos +quam dicatis voluptatem. Rem videlicet difficilem et obscuram! Individua +cum dicitis et intermundia, quae nec sunt ulla nec possunt esse, +intellegimus, voluptas, quae passeribus omnibus nota est, a nobis +intellegi non potest? Quid, si efficio ut fateare me non modo quid sit +voluptas scire–est enim iucundus motus in sensu–, sed etiam quid eam tu +velis esse? Tum enim eam ipsam vis, quam modo ego dixi, et nomen +inponis, in motu ut sit et faciat aliquam varietatem, tum aliam quandam +summam voluptatem, quo addi nihil possit; eam tum adesse, cum dolor +omnis absit; eam stabilem appellas. Sit sane ista voluptas. + +Dic in quovis conventu te omnia facere, ne doleas. Si ne hoc quidem +satis ample, satis honeste dici putas, dic te omnia et in isto +magistratu et in omni vita utilitatis tuae causa facturum, nihil nisi +quod expediat, nihil denique nisi tua causa: quem clamorem contionis aut +quam spem consulatus eius, qui tibi paratissimus est, futuram putas? +Eamne rationem igitur sequere, qua tecum ipse et cum tuis utare, +profiteri et in medium proferre non audeas? At vero illa, quae +Peripatetici, quae Stoici dicunt, semper tibi in ore sunt in iudiciis, +in senatu. Officium, aequitatem, dignitatem, fidem, recta, honesta, +digna imperio, digna populo Romano, omnia pericula pro re publica, mori +pro patria, haec cum loqueris, nos barones stupemus, tu videlicet tecum +ipse rides. + +Nam inter ista tam magnifica verba tamque praeclara non habet ullum +voluptas locum, non modo illa, quam in motu esse dicitis, quam omnes +urbani rustici, omnes, inquam, qui Latine loquuntur, voluptatem vocant, +sed ne haec quidem stabilis, quam praeter vos nemo appellat voluptatem. +Vide igitur ne non debeas verbis nostris uti, sententiis tuis. Quodsi +vultum tibi, si incessum fingeres, quo gravior viderere, non esses tui +similis; verba tu fingas et ea dicas, quae non sentias? Aut etiam, ut +vestitum, sic sententiam habeas aliam domesticam, aliam forensem, ut in +fronte ostentatio sit, intus veritas occultetur? Vide, quaeso, rectumne +sit. Mihi quidem eae verae videntur opiniones, quae honestae, quae +laudabiles, quae gloriosae, quae in senatu, quae apud populum, quae in +omni coetu concilioque profitendae sint, ne id non pudeat sentire, quod +pudeat dicere. + +Amicitiae vero locus ubi esse potest aut quis amicus esse cuiquam, quem +non ipsum amet propter ipsum? Quid autem est amare, e quo nomen ductum +amicitiae est, nisi velle bonis aliquem affici quam maximis, etiamsi ad +se ex iis nihil redundet? ‘Prodest’, inquit, ‘mihi eo esse animo.’ Immo +videri fortasse. Esse enim, nisi eris, non potes. Qui autem esse +poteris, nisi te amor ipse ceperit? quod non subducta utilitatis ratione +effici solet, sed ipsum a se oritur et sua sponte nascitur. ‘At enim +sequor utilitatem.’ Manebit ergo amicitia tam diu, quam diu sequetur +utilitas, et, si utilitas amicitiam constituet, tollet eadem. + +Sed quid ages tandem, si utilitas ab amicitia, ut fit saepe, defecerit? +relinquesne? Quae ista amicitia est? Retinebis? Qui convenit? Quid enim +de amicitia statueris utilitatis causa expetenda vides. ‘Ne in odium +veniam, si amicum destitero tueri.’ Primum cur ista res digna odio est, +nisi quod est turpis? Quodsi, ne quo incommodo afficiare, non relinques +amicum, tamen, ne sine fructu alligatus sis, ut moriatur optabis. Quid, +si non modo utilitatem tibi nullam afferet, sed iacturae rei familiaris +erunt faciendae, labores suscipiendi, adeundum vitae periculum? Ne tum +quidem te respicies et cogitabis sibi quemque natum esse et suis +voluptatibus? Vadem te ad mortem tyranno dabis pro amico, ut Pythagoreus +ille Siculo fecit tyranno? Aut, Pylades cum sis, dices te esse Orestem, +ut moriare pro amico? Aut, si esses Orestes, Pyladem refelleres, te +indicares et, si id non probares, quo minus ambo una necaremini non +precarere? + +Faceres tu quidem, Torquate, haec omnia; nihil enim arbitror esse magna +laude dignum, quod te praetermissurum credam aut mortis aut doloris +metu. Non quaeritur autem quid naturae tuae consentaneum sit, sed quid +disciplinae. Ratio ista, quam defendis, praecepta, quae didicisti, quae +probas, funditus evertunt amicitiam, quamvis eam Epicurus, ut facit, in +caelum efferat laudibus. At coluit ipse amicitias. Quis, quaeso, illum +negat et bonum virum et comem et humanum fuisse? De ingenio eius in his +disputationibus, non de moribus quaeritur. Sit ista in Graecorum +levitate perversitas, qui maledictis insectantur eos, a quibus de +veritate dissentiunt. Sed quamvis comis in amicis tuendis fuerit, tamen, +si haec vera sunt–nihil enim affirmo–, non satis acutus fuit. + +At multis se probavit. Et quidem iure fortasse, sed tamen non +gravissimum est testimonium multitudinis. In omni enim arte vel studio +vel quavis scientia vel in ipsa virtute optimum quidque rarissimum est. +Ac mihi quidem, quod et ipse bonus vir fuit et multi Epicurei et fuerunt +et hodie sunt et in amicitiis fideles et in omni vita constantes et +graves nec voluptate, sed officio consilia moderantes, hoc videtur maior +vis honestatis et minor voluptatis. Ita enim vivunt quidam, ut eorum +vita refellatur oratio. Atque ut ceteri dicere existimantur melius quam +facere, sic hi mihi videntur facere melius quam dicere. + +Sed haec nihil sane ad rem; illa videamus, quae a te de amicitia dicta +sunt. E quibus unum mihi videbar ab ipso Epicuro dictum cognoscere, +amicitiam a voluptate non posse divelli ob eamque rem colendam esse, +quod, (quoniam) sine ea tuto et sine metu vivi non posset, ne iucunde +quidem posset. Satis est ad hoc responsum. Attulisti aliud humanius +horum recentiorum, numquam dictum ab ipso illo, quod sciam, primo +utilitatis causa amicum expeti, cum autem usus accessisset, tum ipsum +amari per se etiam omissa spe voluptatis. Hoc etsi multimodis reprehendi +potest, tamen accipio, quod dant. Mihi enim satis est, ipsis non satis. +Nam aliquando posse recte fieri dicunt nulla expectata nec quaesita +voluptate. + +Posuisti etiam dicere alios foedus quoddam inter se facere sapientis, +ut, quem ad modum sint in se ipsos animati, eodem modo sint erga amicos; +id et fieri posse et saepe esse factum et ad voluptates percipiendas +maxime pertinere. Hoc foedus facere si potuerunt, faciant etiam illud, +ut aequitatem, modestiam, virtutes omnes per se ipsas gratis diligant. +An vero, si fructibus et emolumentis et utilitatibus amicitias colemus, +si nulla caritas erit, quae faciat amicitiam ipsam sua sponte, vi sua, +ex se et propter se expetendam, dubium est, quin fundos et insulas +amicis anteponamus? + +Licet hic rursus ea commemores, quae optimis verbis ab Epicuro de laude +amicitiae dicta sunt. Non quaero, quid dicat, sed quid convenienter +possit rationi et sententiae suae dicere. ‘Utilitatis causa amicitia est +quaesita.’ Num igitur utiliorem tibi hunc Triarium putas esse posse, +quam si tua sint Puteolis granaria? Collige omnia, quae soletis: +‘Praesidium amicorum.’ Satis est tibi in te, satis in legibus, satis in +mediocribus amicitiis praesidii. Iam contemni non poteris. Odium autem +et invidiam facile vitabis. Ad eas enim res ab Epicuro praecepta dantur. +Et tamen tantis vectigalibus ad liberalitatem utens etiam sine hac +Pyladea amicitia multorum te benivolentia praeclare tuebere et munies. + +‘At quicum ioca seria, ut dicitur, quicum arcana, quicum occulta omnia?’ +Tecum optime, deinde etiam cum mediocri amico. Sed fac ista esse non +inportuna; quid ad utilitatem tantae pecuniae? Vides igitur, si +amicitiam sua caritate metiare, nihil esse praestantius, sin emolumento, +summas familiaritates praediorum fructuosorum mercede superari. Me +igitur ipsum ames oportet, non mea, si veri amici futuri sumus. Sed in +rebus apertissimis nimium longi sumus. Perfecto enim et concluso neque +virtutibus neque amicitiis usquam locum esse, si ad voluptatem omnia +referantur, nihil praeterea est magnopere dicendum. Ac tamen, ne cui +loco non videatur esse responsum, pauca etiam nunc dicam ad reliquam +orationem tuam. + +Quoniam igitur omnis summa philosophiae ad beate vivendum refertur, +idque unum expetentes homines se ad hoc studium contulerunt, beate autem +vivere alii in alio, vos in voluptate ponitis, item contra miseriam +omnem in dolore, id primum videamus, beate vivere vestrum quale sit. +Atque hoc dabitis, ut opinor, si modo sit aliquid esse beatum, id +oportere totum poni in potestate sapientis. Nam si amitti vita beata +potest, beata esse non potest. Quis enim confidit semper sibi illud +stabile et firmum permansurum, quod fragile et caducum sit? Qui autem +diffidet perpetuitati bonorum suorum, timeat necesse est, ne aliquando +amissis illis sit miser. Beatus autem esse in maximarum rerum timore +nemo potest. + +Nemo igitur esse beatus potest. Neque enim in aliqua parte, sed in +perpetuitate temporis vita beata dici solet, nec appellatur omnino vita, +nisi confecta atque absoluta, nec potest quisquam alias beatus esse, +alias miser; qui enim existimabit posse se miserum esse beatus non erit. +Nam cum suscepta semel est beata vita, tam permanet quam ipsa illa +effectrix beatae vitae sapientia neque expectat ultimum tempus aetatis, +quod Croeso scribit Herodotus praeceptum a Solone. At enim, quem ad +modum tute dicebas, negat Epicurus diuturnitatem quidem temporis ad +beate vivendum aliquid afferre, nec minorem voluptatem percipi in +brevitate temporis, quam si illa sit sempiterna. + +Haec dicuntur inconstantissime. Cum enim summum bonum in voluptate +ponat, negat infinito tempore aetatis voluptatem fieri maiorem quam +finito atque modico. Qui bonum omne in virtute ponit, is potest dicere +perfici beatam vitam perfectione virtutis; negat enim summo bono afferre +incrementum diem. Qui autem voluptate vitam effici beatam putabit, qui +sibi is conveniet, si negabit voluptatem crescere longinquitate? Igitur +ne dolorem quidem. An dolor longissimus quisque miserrimus, voluptatem +non optabiliorem diuturnitas facit? Quid est igitur, cur ita semper deum +appellet Epicurus beatum et aeternum? Dempta enim aeternitate nihilo +beatior Iuppiter quam Epicurus; uterque enim summo bono fruitur, id est +voluptate. ‘At enim hic etiam dolore.’ At eum nihili facit; ait enim se, +si uratur, ‘Quam hoc suave!’ dicturum. + +Qua igitur re ab deo vincitur, si aeternitate non vincitur? In qua quid +est boni praeter summam voluptatem, et eam sempiternam? Quid ergo +attinet gloriose loqui, nisi constanter loquare? In voluptate +corporis–addam, si vis, ‘animi’, dum ea ipsa, ut vultis, sit e +corpore–situm est vivere beate. Quid? Istam voluptatem perpetuam quis +potest praestare sapienti? Nam quibus rebus efficiuntur voluptates, eae +non sunt in potestate sapientis. Non enim in ipsa sapientia positum est +beatum esse, sed in iis rebus, quas sapientia comparat ad voluptatem. +Totum autem id externum est, et quod externum, id in casu est. Ita fit +beatae vitae domina fortuna, quam Epicurus ait exiguam intervenire +sapienti. + +Age, inquies, ista parva sunt. Sapientem locupletat ipsa natura, cuius +divitias Epicurus parabiles esse docuit. Haec bene dicuntur, nec ego +repugno, sed inter sese ipsa pugnant. Negat enim tenuissimo victu, id +est contemptissimis escis et potionibus, minorem voluptatem percipi quam +rebus exquisitissimis ad epulandum. Huic ego, si negaret quicquam +interesse ad beate vivendum quali uteretur victu, concederem, laudarem +etiam; verum enim diceret, idque Socratem, qui voluptatem nullo loco +numerat, audio dicentem, cibi condimentum esse famem, potionis sitim. +Sed qui ad voluptatem omnia referens vivit ut Gallonius, loquitur ut +Frugi ille Piso, non audio nec eum, quod sentiat, dicere existimo. + +Naturales divitias dixit parabiles esse, quod parvo esset natura +contenta. Certe, nisi voluptatem tanti aestimaretis. Non minor, inquit, +voluptas percipitur ex vilissimis rebus quam ex pretiosissimis. Hoc est +non modo cor non habere, sed ne palatum quidem. Qui enim voluptatem +ipsam contemnunt, iis licet dicere se acupenserem maenae non anteponere. +Cui vero in voluptate summum bonum est, huic omnia sensu, non ratione +sunt iudicanda, eaque dicenda optima, quae sint suavissima. + +Verum esto; consequatur summas voluptates non modo parvo, sed per me +nihilo, si potest; sit voluptas non minor in nasturcio illo, quo vesci +Persas esse solitos scribit Xenophon, quam in Syracusanis mensis, quae a +Platone graviter vituperantur; sit, inquam, tam facilis, quam vultis, +comparatio voluptatis, quid de dolore dicemus? Cuius tanta tormenta +sunt, ut in iis beata vita, si modo dolor summum malum est, esse non +possit. Ipse enim Metrodorus, paene alter Epicurus, beatum esse +describit his fere verbis: ‘cum corpus bene constitutum sit et sit +exploratum ita futurum.’ an id exploratum cuiquam potest esse, quo modo +se hoc habiturum sit corpus, non dico ad annum, sed ad vesperum? Dolor +ergo, id est summum malum, metuetur semper, etiamsi non aderit; iam enim +adesse poterit. Qui potest igitur habitare in beata vita summi mali +metus? + +Traditur, inquit, ab Epicuro ratio neglegendi doloris. Iam id ipsum +absurdum, maximum malum neglegi. Sed quae tandem ista ratio est? Maximus +dolor, inquit, brevis est. Primum quid tu dicis breve? Deinde dolorem +quem maximum? Quid enim? summus dolor plures dies manere non potest? +Vide, ne etiam menses! Nisi forte eum dicis, qui, simul atque arripuit, +interficit. Quis istum dolorem timet? illum mallem levares, quo optimum +atque humanissimum virum, Cn. Octavium, Marci filium, familiarem meum, +confici vidi, nec vero semel nec ad breve tempus, sed et saepe et plane +diu. Quos ille, di inmortales, cum omnes artus ardere viderentur, +cruciatus perferebat! Nec tamen miser esse, quia summum id malum non +erat, tantum modo laboriosus videbatur; at miser, si in flagitiosa et +vitiosa vita afflueret voluptatibus. + +Quod autem magnum dolorem brevem, longinquum levem esse dicitis, id non +intellego quale sit. Video enim et magnos et eosdem bene longinquos +dolores, quorum alia toleratio est verior, qua uti vos non potestis, qui +honestatem ipsam per se non amatis. Fortitudinis quaedam praecepta sunt +ac paene leges, quae effeminari virum vetant in dolore. Quam ob rem +turpe putandum est, non dico dolere–nam id quidem est interdum necesse–, +sed saxum illud Lemnium clamore Philocteteo funestare, Quod eiulatu, +questu, gemitu, fremitibus Resonando mutum flebiles voces refert. Huic +Epicurus praecentet, si potest, cui (e) viperino morsu venae viscerum +Veneno inbutae taetros cruciatus cient! Sic Epicurus: ‘Philocteta, st! +Brevis dolor.’ At iam decimum annum in spelunca iacet. ‘Si longus, +levis; dat enim intervalla et relaxat.’ + +Primum non saepe, deinde quae est ista relaxatio, cum et praeteriti +doloris memoria recens est et futuri atque inpendentis torquet timor? +‘Moriatur’, inquit. Fortasse id optimum, sed ubi illud: ‘Plus semper +voluptatis’? Si enim ita est, vide ne facinus facias, cum mori suadeas. +Potius ergo illa dicantur: turpe esse, viri non esse debilitari dolore, +frangi, succumbere. Nam ista vestra: ‘Si gravis, brevis; si longus, +levis’ dictata sunt. Virtutis, magnitudinis animi, patientiae, +fortitudinis fomentis dolor mitigari solet. + +Audi, ne longe abeam, moriens quid dicat Epicurus, ut intellegas facta +eius cum dictis discrepare: ‘Epicurus Hermarcho salutem. Cum ageremus’, +inquit, ‘vitae beatum et eundem supremum diem, scribebamus haec. Tanti +autem aderant vesicae et torminum morbi, ut nihil ad eorum magnitudinem +posset accedere.’ Miserum hominem! Si dolor summum malum est, dici +aliter non potest. Sed audiamus ipsum: ‘Compensabatur’, inquit, ‘tamen +cum his omnibus animi laetitia, quam capiebam memoria rationum +inventorumque nostrorum. Sed tu, ut dignum est tua erga me et +philosophiam voluntate ab adolescentulo suscepta, fac ut Metrodori +tueare liberos.’ + +Non ego iam Epaminondae, non Leonidae mortem huius morti antepono, +quorum alter cum vicisset Lacedaemonios apud Mantineam atque ipse gravi +vulnere exanimari se videret, ut primum dispexit, quaesivit salvusne +esset clipeus. Cum salvum esse flentes sui respondissent, rogavit +essentne fusi hostes. Cum id quoque, ut cupiebat, audivisset, evelli +iussit eam, qua erat transfixus, hastam. Ita multo sanguine profuso in +laetitia et in victoria est mortuus. Leonidas autem, rex +Lacedaemoniorum, se in Thermopylis trecentosque eos, quos eduxerat +Sparta, cum esset proposita aut fuga turpis aut gloriosa mors, opposuit +hostibus. Praeclarae mortes sunt imperatoriae; philosophi autem in suis +lectulis plerumque moriuntur. Refert tamen, quo modo. (beatus) sibi +videtur esse moriens. Magna laus. ‘Compensabatur’, inquit, ‘cum summis +doloribus laetitia.’ + +Audio equidem philosophi vocem, Epicure, sed quid tibi dicendum sit +oblitus es. Primum enim, si vera sunt ea, quorum recordatione te gaudere +dicis, hoc est, si vera sunt tua scripta et inventa, gaudere non potes. +Nihil enim iam habes, quod ad corpus referas; est autem a te semper +dictum nec gaudere quemquam nisi propter corpus nec dolere. +‘Praeteritis’, inquit, ‘gaudeo.’ Quibusnam praeteritis? Si ad corpus +pertinentibus, rationes tuas te video compensare cum istis doloribus, +non memoriam corpore perceptarum voluptatum; sin autem ad animum, falsum +est, quod negas animi ullum esse gaudium, quod non referatur ad corpus. +Cur deinde Metrodori liberos commendas? Quid (in) isto egregio tuo +officio et tanta fide–sic enim existimo–ad corpus refers? + +Huc et illuc, Torquate, vos versetis licet, nihil in hac praeclara +epistula scriptum ab Epicuro congruens et conveniens decretis eius +reperietis. Ita redarguitur ipse a sese, convincunturque scripta eius +probitate ipsius ac moribus. Nam ista commendatio puerorum, memoria et +caritas amicitiae, summorum officiorum in extremo spiritu conservatio +indicat innatam esse homini probitatem gratuitam, non invitatam +voluptatibus nec praemiorum mercedibus evocatam. Quod enim testimonium +maius quaerimus, quae honesta et recta sint, ipsa esse optabilia per +sese, cum videamus tanta officia morientis? + +Sed ut epistulam laudandam arbitror eam, quam modo totidem fere verbis +interpretatus sum, quamquam ea cum summa eius philosophia nullo modo +congruebat, sic eiusdem testamentum non solum (a) philosophi gravitate, +sed etiam ab ipsius sententia iudico discrepare. Scripsit enim et multis +saepe verbis et breviter arteque in eo libro, quem modo nominavi, mortem +nihil ad nos pertinere. Quod enim dissolutum sit, id esse sine sensu, +quod autem sine sensu sit, id nihil ad nos pertinere omnino. Hoc ipsum +elegantius poni meliusque potuit. Nam quod ita positum est, quod +dissolutum sit, id esse sine sensu, id eius modi est, ut non satis plane +dicat quid sit dissolutum. + +Sed tamen intellego quid velit. Quaero autem quid sit, quod, cum +dissolutione, id est morte, sensus omnis extinguatur, et cum reliqui +nihil sit omnino, quod pertineat ad nos, tam accurate tamque diligenter +caveat et sanciat ut Amynomachus et Timocrates, heredes sui, de +Hermarchi sententia dent quod satis sit ad diem agendum natalem suum +quotannis mense Gamelione itemque omnibus mensibus vicesimo die lunae +dent ad eorum epulas, qui una secum philosophati sint, ut et sui et +Metrodori memoria colatur. + +Haec ego non possum dicere non esse hominis quamvis et belli et humani, +sapientis vero nullo modo, physici praesertim, quem se ille esse vult, +putare ullum esse cuiusquam diem natalem. Quid? Idemne potest esse dies +saepius, qui semel fuit? Certe non potest. An eiusdem modi? Ne id +quidem, nisi multa annorum intercesserint milia, ut omnium siderum +eodem, unde profecta sint, fiat ad unum tempus reversio. Nullus est +igitur cuiusquam dies natalis. ‘At habetur!’ Et ego id scilicet +nesciebam! Sed ut sit, etiamne post mortem coletur? Idque testamento +cavebit is, qui nobis quasi oraculum ediderit nihil post mortem ad nos +pertinere? Haec non erant eius, qui innumerabilis mundos infinitasque +regiones, quarum nulla esset ora, nulla extremitas, mente peragravisset. +Num quid tale Democritus? Ut alios omittam, hunc appello, quem ille unum +secutus est. + +Quodsi dies notandus fuit, eumne potius, quo natus, an eum, quo sapiens +factus est? Non potuit, inquies, fieri sapiens, nisi natus esset. [et] +Isto modo, ne si avia quidem eius nata non esset. Res tota, Torquate, +non doctorum hominum, velle post mortem epulis celebrari memoriam sui +nominis. Quos quidem dies quem ad modum agatis et in quantam hominum +facetorum urbanitatem incurratis, non dico– nihil opus est litibus–; +tantum dico, magis fuisse vestrum agere Epicuri diem natalem, quam +illius testamento cavere ut ageretur. + +Sed ut ad propositum–de dolore enim cum diceremus, ad istam epistulam +delati sumus–, nunc totum illud concludi sic licet: qui in summo malo +est, is tum, cum in eo est, non est beatus; sapiens autem semper beatus +est et est aliquando in dolore; non est igitur summum malum dolor. Iam +illud quale tandem est, bona praeterita non effluere sapienti, mala +meminisse non oportere? Primum in nostrane potestate est, quid +meminerimus? Themistocles quidem, cum ei Simonides an quis alius artem +memoriae polliceretur, ‘Oblivionis’, inquit, ‘mallem. Nam memini etiam +quae nolo, oblivisci non possum quae volo.’ + +Magno hic ingenio, sed res se tamen sic habet, ut nimis imperiosi +philosophi sit vetare meminisse. Vide ne ista sint Manliana vestra aut +maiora etiam, si imperes quod facere non possim. Quid, si etiam iucunda +memoria est praeteritorum malorum? Ut proverbia non nulla veriora sint +quam vestra dogmata. Vulgo enim dicitur: ‘Iucundi acti labores’, nec +male Euripides– concludam, si potero, Latine; Graecum enim hunc versum +nostis omnes–: ‘Suavis laborum est praeteritorum memoria.’ Sed ad bona +praeterita redeamus. Quae si a vobis talia dicerentur, qualibus Caius +Marius uti poterat, ut expulsus, egens, in palude demersus tropaeorum +recordatione levaret dolorem suum, audirem et plane probarem. Nec enim +absolvi beata vita sapientis neque ad exitum perduci poterit, si prima +quaeque bene ab eo consulta atque facta ipsius oblivione obruentur. + +Sed vobis voluptatum perceptarum recordatio vitam beatam facit, et +quidem corpore perceptarum. Nam si quae sunt aliae, falsum est omnis +animi voluptates esse e corporis societate. Corporis autem voluptas si +etiam praeterita delectat, non intellego, cur Aristoteles Sardanapalli +epigramma tantopere derideat, in quo ille rex Syriae glorietur se omnis +secum libidinum voluptates abstulisse. Quod enim ne vivus quidem, +inquit, diutius sentire poterat, quam dum fruebatur, quo modo id potuit +mortuo permanere? Effluit igitur voluptas corporis et prima quaeque +avolat saepiusque relinquit causam paenitendi quam recordandi. Itaque +beatior Africanus cum patria illo modo loquens: ‘Desine, Roma, tuos +hostes’ reliquaque praeclare: ‘Nam tibi moenimenta mei peperere +labores.’ Laboribus hic praeteritis gaudet, tu iubes voluptatibus, et +hic se ad ea revocat, e quibus nihil umquam rettulerit ad corpus, tu +totus haeres in corpore. + +Illud autem ipsum qui optineri potest, quod dicitis, omnis animi et +voluptates et dolores ad corporis voluptates ac dolores pertinere? +Nihilne te delectat umquam –video, quicum loquar–, te igitur, Torquate, +ipsum per se nihil delectat? Omitto dignitatem, honestatem, speciem +ipsam virtutum, de quibus ante dictum est, haec leviora ponam: poema, +orationem cum aut scribis aut legis, cum omnium factorum, cum regionum +conquiris historiam, signum, tabula, locus amoenus, ludi, venatio, villa +Luculli–nam si ‘tuam’ dicerem, latebram haberes; ad corpus diceres +pertinere–, sed ea, quae dixi, ad corpusne refers? An est aliquid, quod +te sua sponte delectet? Aut pertinacissimus fueris, si in eo perstiteris +ad corpus ea, quae dixi, referri, aut deserueris totam Epicuri +voluptatem, si negaveris. + +Quod vero a te disputatum est maiores esse voluptates et dolores animi +quam corporis, quia trium temporum particeps animus sit, corpore autem +praesentia solum sentiantur, qui id probari potest, ut is, qui propter +me aliquid gaudeat, plus quam ego ipse gaudeat? [animo voluptas oritur +propter voluptatem corporis, et maior est animi voluptas quam corporis. +Ita fit, ut gratulator laetior sit quam is, cui gratulatur.] Sed dum +efficere vultis beatum sapientem, cum maximas animo voluptates percipiat +omnibusque partibus maiores quam corpore, quid occurrat non videtis. +Animi enim quoque dolores percipiet omnibus partibus maiores quam +corporis. Ita miser sit aliquando necesse est is, quem vos beatum semper +vultis esse, nec vero id, dum omnia ad voluptatem doloremque referetis, +efficietis umquam. + +Quare aliud aliquod, Torquate, hominis summum bonum reperiendum est, +voluptatem bestiis concedamus, quibus vos de summo bono testibus uti +soletis. Quid, si etiam bestiae multa faciunt duce sua quaeque natura +partim indulgenter vel cum labore, ut in gignendo, in educando, +perfacile appareat aliud quiddam iis propositum, non voluptatem? Partim +cursu et peragratione laetantur, congregatione aliae coetum quodam modo +civitatis imitantur; + +Videmus in quodam volucrium genere non nulla indicia pietatis, +cognitionem, memoriam, in multis etiam desideria videmus. Ergo in +bestiis erunt secreta e voluptate humanarum quaedam simulacra virtutum, +in ipsis hominibus virtus nisi voluptatis causa nulla erit? Et homini, +qui ceteris animantibus plurimum praestat, praecipue a natura nihil +datum esse dicemus? + +Nos vero, siquidem in voluptate sunt omnia, longe multumque superamur a +bestiis, quibus ipsa terra fundit ex sese pastus varios atque abundantes +nihil laborantibus, nobis autem aut vix aut ne vix quidem suppetunt +multo labore quaerentibus. Nec tamen ullo modo summum pecudis bonum et +hominis idem mihi videri potest. Quid enim tanto opus est instrumento in +optimis artibus comparandis? Quid tanto concursu honestissimorum +studiorum, tanto virtutum comitatu, si ea nullam ad aliam rem nisi ad +voluptatem conquiruntur? + +Ut, si Xerxes, cum tantis classibus tantisque equestribus et pedestribus +copiis Hellesponto iuncto Athone perfosso mari ambulavisset terra +navigavisset, si, cum tanto impetu in Graeciam venisset, causam quis ex +eo quaereret tantarum copiarum tantique belli, mel se auferre ex Hymetto +voluisse diceret, certe sine causa videretur tanta conatus, sic nos +sapientem plurimis et gravissimis artibus atque virtutibus instructum et +ornatum non, ut illum, maria pedibus peragrantem, classibus montes, sed +omne caelum totamque cum universo mari terram mente complexum voluptatem +petere si dicemus, mellis causa dicemus tanta molitum. + +Ad altiora quaedam et magnificentiora, mihi crede, Torquate, nati sumus, +nec id ex animi solum partibus, in quibus inest memoria rerum +innumerabilium, in te quidem infinita, inest coniectura consequentium +non multum a divinatione differens, inest moderator cupiditatis pudor, +inest ad humanam societatem iustitiae fida custodia, inest in +perpetiendis laboribus adeundisque periculis firma et stabilis doloris +mortisque contemptio–ergo haec in animis, tu autem etiam membra ipsa +sensusque considera, qui tibi, ut reliquae corporis partes, non comites +solum virtutum, sed ministri etiam videbuntur. + +Quid? Si in ipso corpore multa voluptati praeponenda sunt, ut vires, +valitudo, velocitas, pulchritudo, quid tandem in animis censes? In +quibus doctissimi illi veteres inesse quiddam caeleste et divinum +putaverunt. Quodsi esset in voluptate summum bonum, ut dicitis, optabile +esset maxima in voluptate nullo intervallo interiecto dies noctesque +versari, cum omnes sensus dulcedine omni quasi perfusi moverentur. Quis +est autem dignus nomine hominis, qui unum diem totum velit esse in +genere isto voluptatis? Cyrenaici quidem non recusant; vestri haec +verecundius, illi fortasse constantius. + +Sed lustremus animo non has maximas artis, quibus qui carebant inertes a +maioribus nominabantur, sed quaero num existimes, non dico Homerum, +Archilochum, Pindarum, sed Phidian, Polyclitum, Zeuxim ad voluptatem +artes suas direxisse. Ergo opifex plus sibi proponet ad formarum quam +civis excellens ad factorum pulchritudinem? Quae autem est alia causa +erroris tanti tam longe lateque diffusi, nisi quod is, qui voluptatem +summum bonum esse decernit, non cum ea parte animi, qua inest ratio +atque consilium, sed cum cupiditate, id est cum animi levissima parte, +deliberat? Quaero enim de te, si sunt di, ut vos etiam putatis, qui +possint esse beati, cum voluptates corpore percipere non possint, aut, +si sine eo genere voluptatis beati sint, cur similem animi usum in +sapiente esse nolitis. + +Lege laudationes, Torquate, non eorum, qui sunt ab Homero laudati, non +Cyri, non Agesilai, non Aristidi aut Themistocli, non Philippi aut +Alexandri, lege nostrorum hominum, lege vestrae familiae; neminem +videbis ita laudatum, ut artifex callidus comparandarum voluptatum +diceretur. Non elogia monimentorum id significant, velut hoc ad portam: +‘Hunc unum plurimae consentiunt gentes populi primarium fuisse virum.’ + +Idne consensisse de Calatino plurimas gentis arbitramur, primarium +populi fuisse, quod praestantissimus fuisset in conficiendis +voluptatibus? Ergo in iis adolescentibus bonam spem esse dicemus et +magnam indolem, quos suis commodis inservituros et quicquid ipsis +expediat facturos arbitrabimur? Nonne videmus quanta perturbatio rerum +omnium consequatur, quanta confusio? Tollitur beneficium, tollitur +gratia, quae sunt vincla concordiae. Nec enim, cum tua causa cui +commodes, beneficium illud habendum est, sed faeneratio, nec gratia +deberi videtur ei, qui sua causa commodaverit. Maximas vero virtutes +iacere omnis necesse est voluptate dominante. Sunt etiam turpitudines +plurimae, quae, nisi honestas natura plurimum valeat, cur non cadant in +sapientem non est facile defendere. + +Ac ne plura complectar–sunt enim innumerabilia–, bene laudata virtus +voluptatis aditus intercludat necesse est. Quod iam a me expectare noli. +Tute introspice in mentem tuam ipse eamque omni cogitatione pertractans +percontare ipse te perpetuisne malis voluptatibus perfruens in ea, quam +saepe usurpabas, tranquillitate degere omnem aetatem sine dolore, +adsumpto etiam illo, quod vos quidem adiungere soletis, sed fieri non +potest, sine doloris metu, an, cum de omnibus gentibus optime mererere, +cum opem indigentibus salutemque ferres, vel Herculis perpeti aerumnas. +Sic enim maiores nostri labores non fugiendos tristissimo tamen verbo +aerumnas etiam in deo nominaverunt. + +Elicerem ex te cogeremque, ut responderes, nisi vererer ne Herculem +ipsum ea, quae pro salute gentium summo labore gessisset, voluptatis +causa gessisse diceres. Quae cum dixissem, Habeo, inquit Torquatus, ad +quos ista referam, et, quamquam aliquid ipse poteram, tamen invenire +malo paratiores. Familiares nostros, credo, Sironem dicis et Philodemum, +cum optimos viros, tum homines doctissimos. Recte, inquit, intellegis. +Age sane, inquam. Sed erat aequius Triarium aliquid de dissensione +nostra iudicare. Eiuro, inquit adridens, iniquum, hac quidem de re; tu +enim ista lenius, hic Stoicorum more nos vexat. Tum Triarius: Posthac +quidem, inquit, audacius. Nam haec ipsa mihi erunt in promptu, quae modo +audivi, nec ante aggrediar, quam te ab istis, quos dicis, instructum +videro. Quae cum essent dicta, finem fecimus et ambulandi et disputandi. + +Voluptatem quidem, Brute, si ipsa pro se loquatur nec tam pertinaces +habeat patronos, concessuram arbitror convictam superiore libro +dignitati. Etenim sit inpudens, si virtuti diutius repugnet, aut si +honestis iucunda anteponat aut pluris esse contendat dulcedinem corporis +ex eave natam laetitiam quam gravitatem animi atque constantiam. Quare +illam quidem dimittamus et suis se finibus tenere iubeamus, ne +blanditiis eius inlecebrisque impediatur disputandi severitas. |