summaryrefslogtreecommitdiff
path: root/info/lshort/polish/src/typeset.tex
blob: c189faa90cabe26e3d00c77532690e81d637e7a6 (plain)
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
178
179
180
181
182
183
184
185
186
187
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
203
204
205
206
207
208
209
210
211
212
213
214
215
216
217
218
219
220
221
222
223
224
225
226
227
228
229
230
231
232
233
234
235
236
237
238
239
240
241
242
243
244
245
246
247
248
249
250
251
252
253
254
255
256
257
258
259
260
261
262
263
264
265
266
267
268
269
270
271
272
273
274
275
276
277
278
279
280
281
282
283
284
285
286
287
288
289
290
291
292
293
294
295
296
297
298
299
300
301
302
303
304
305
306
307
308
309
310
311
312
313
314
315
316
317
318
319
320
321
322
323
324
325
326
327
328
329
330
331
332
333
334
335
336
337
338
339
340
341
342
343
344
345
346
347
348
349
350
351
352
353
354
355
356
357
358
359
360
361
362
363
364
365
366
367
368
369
370
371
372
373
374
375
376
377
378
379
380
381
382
383
384
385
386
387
388
389
390
391
392
393
394
395
396
397
398
399
400
401
402
403
404
405
406
407
408
409
410
411
412
413
414
415
416
417
418
419
420
421
422
423
424
425
426
427
428
429
430
431
432
433
434
435
436
437
438
439
440
441
442
443
444
445
446
447
448
449
450
451
452
453
454
455
456
457
458
459
460
461
462
463
464
465
466
467
468
469
470
471
472
473
474
475
476
477
478
479
480
481
482
483
484
485
486
487
488
489
490
491
492
493
494
495
496
497
498
499
500
501
502
503
504
505
506
507
508
509
510
511
512
513
514
515
516
517
518
519
520
521
522
523
524
525
526
527
528
529
530
531
532
533
534
535
536
537
538
539
540
541
542
543
544
545
546
547
548
549
550
551
552
553
554
555
556
557
558
559
560
561
562
563
564
565
566
567
568
569
570
571
572
573
574
575
576
577
578
579
580
581
582
583
584
585
586
587
588
589
590
591
592
593
594
595
596
597
598
599
600
601
602
603
604
605
606
607
608
609
610
611
612
613
614
615
616
617
618
619
620
621
622
623
624
625
626
627
628
629
630
631
632
633
634
635
636
637
638
639
640
641
642
643
644
645
646
647
648
649
650
651
652
653
654
655
656
657
658
659
660
661
662
663
664
665
666
667
668
669
670
671
672
673
674
675
676
677
678
679
680
681
682
683
684
685
686
687
688
689
690
691
692
693
694
695
696
697
698
699
700
701
702
703
704
705
706
707
708
709
710
711
712
713
714
715
716
717
718
719
720
721
722
723
724
725
726
727
728
729
730
731
732
733
734
735
736
737
738
739
740
741
742
743
744
745
746
747
748
749
750
751
752
753
754
755
756
757
758
759
760
761
762
763
764
765
766
767
768
769
770
771
772
773
774
775
776
777
778
779
780
781
782
783
784
785
786
787
788
789
790
791
792
793
794
795
796
797
798
799
800
801
802
803
804
805
806
807
808
809
810
811
812
813
814
815
816
817
818
819
820
821
822
823
824
825
826
827
828
829
830
831
832
833
834
835
836
837
838
839
840
841
842
843
844
845
846
847
848
849
850
851
852
853
854
855
856
857
858
859
860
861
862
863
864
865
866
867
868
869
870
871
872
873
874
875
876
877
878
879
880
881
882
883
884
885
886
887
888
889
890
891
892
893
894
895
896
897
898
899
900
901
902
903
904
905
906
907
908
909
910
911
912
913
914
915
916
917
918
919
920
921
922
923
924
925
926
927
928
929
930
931
932
933
934
935
936
937
938
939
940
941
942
943
944
945
946
947
948
949
950
951
952
953
954
955
956
957
958
959
960
961
962
963
964
965
966
967
968
969
970
971
972
973
974
975
976
977
978
979
980
981
982
983
984
985
986
987
988
989
990
991
992
993
994
995
996
997
998
999
1000
1001
1002
1003
1004
1005
1006
1007
1008
1009
1010
1011
1012
1013
1014
1015
1016
1017
1018
1019
1020
1021
1022
1023
1024
1025
1026
1027
1028
1029
1030
1031
1032
1033
1034
1035
1036
1037
1038
1039
1040
1041
1042
1043
1044
1045
1046
1047
1048
1049
1050
1051
1052
1053
1054
1055
1056
1057
1058
1059
1060
1061
1062
1063
1064
1065
1066
1067
1068
1069
1070
1071
1072
1073
1074
1075
1076
1077
1078
1079
1080
1081
1082
1083
1084
1085
1086
1087
1088
1089
1090
1091
1092
1093
1094
1095
1096
1097
1098
1099
1100
1101
1102
1103
1104
1105
1106
1107
1108
1109
1110
1111
1112
1113
1114
1115
1116
1117
1118
1119
1120
1121
1122
1123
1124
1125
1126
1127
1128
1129
1130
1131
1132
1133
1134
1135
1136
1137
1138
1139
1140
1141
1142
1143
1144
1145
1146
1147
1148
1149
1150
1151
1152
1153
1154
1155
1156
1157
1158
1159
1160
1161
1162
1163
1164
1165
1166
1167
1168
1169
1170
1171
1172
1173
1174
1175
1176
1177
1178
1179
1180
1181
1182
1183
1184
1185
1186
1187
1188
1189
1190
1191
1192
1193
1194
1195
1196
1197
1198
1199
1200
1201
1202
1203
1204
1205
1206
1207
1208
1209
1210
1211
1212
1213
1214
1215
1216
1217
1218
1219
1220
1221
1222
1223
1224
1225
1226
1227
1228
1229
1230
1231
1232
1233
1234
1235
1236
1237
1238
1239
1240
1241
1242
1243
1244
1245
1246
1247
1248
1249
1250
1251
1252
1253
1254
1255
1256
1257
1258
1259
1260
1261
1262
1263
1264
1265
1266
1267
1268
1269
1270
1271
1272
1273
1274
1275
1276
1277
1278
1279
1280
1281
1282
1283
1284
1285
1286
1287
1288
1289
1290
1291
1292
1293
1294
1295
1296
1297
1298
1299
1300
1301
1302
1303
1304
1305
1306
1307
1308
1309
1310
1311
1312
1313
1314
1315
1316
1317
1318
1319
1320
1321
1322
1323
1324
1325
1326
1327
1328
1329
1330
1331
1332
1333
1334
1335
1336
1337
1338
1339
1340
1341
1342
1343
1344
1345
1346
1347
1348
1349
1350
1351
1352
1353
1354
1355
1356
1357
1358
1359
1360
1361
1362
1363
1364
1365
1366
1367
1368
1369
1370
1371
1372
1373
1374
1375
1376
1377
1378
1379
1380
1381
1382
1383
1384
1385
1386
1387
1388
1389
1390
1391
1392
1393
1394
1395
1396
1397
1398
1399
1400
1401
1402
1403
1404
1405
1406
1407
1408
1409
1410
1411
1412
1413
1414
1415
1416
1417
1418
1419
1420
1421
1422
1423
1424
1425
1426
1427
1428
1429
1430
1431
1432
1433
1434
1435
1436
1437
1438
1439
1440
1441
1442
1443
1444
1445
1446
1447
1448
1449
1450
1451
1452
1453
1454
1455
1456
1457
1458
1459
1460
1461
1462
1463
1464
1465
1466
1467
1468
1469
1470
1471
1472
1473
1474
1475
1476
1477
1478
1479
1480
1481
1482
1483
1484
1485
1486
1487
1488
1489
1490
1491
1492
1493
1494
1495
1496
1497
1498
1499
1500
1501
1502
1503
1504
1505
1506
1507
1508
1509
1510
1511
1512
1513
1514
1515
1516
1517
1518
1519
1520
1521
1522
1523
1524
1525
1526
1527
1528
1529
1530
1531
1532
1533
1534
1535
1536
1537
1538
1539
1540
1541
1542
1543
1544
1545
1546
1547
1548
1549
1550
1551
1552
1553
1554
1555
1556
1557
1558
1559
1560
1561
1562
1563
1564
1565
1566
1567
1568
1569
1570
1571
1572
1573
1574
1575
1576
1577
1578
1579
1580
1581
1582
1583
1584
1585
1586
1587
1588
1589
1590
1591
1592
1593
1594
1595
1596
1597
1598
1599
1600
1601
1602
1603
1604
1605
1606
1607
1608
1609
1610
1611
1612
1613
1614
1615
1616
1617
1618
1619
1620
1621
1622
1623
1624
1625
1626
1627
1628
1629
1630
1631
1632
1633
1634
1635
1636
1637
1638
1639
1640
1641
1642
1643
1644
1645
1646
1647
1648
1649
1650
1651
1652
1653
1654
1655
1656
1657
1658
1659
1660
1661
1662
1663
1664
1665
1666
1667
1668
1669
1670
1671
1672
1673
1674
1675
1676
1677
1678
1679
1680
1681
1682
1683
1684
1685
1686
1687
1688
1689
1690
1691
1692
1693
1694
1695
1696
1697
1698
1699
1700
1701
1702
1703
1704
1705
1706
1707
1708
1709
1710
1711
1712
1713
1714
1715
1716
1717
1718
1719
1720
1721
1722
1723
1724
1725
1726
1727
1728
1729
1730
1731
1732
1733
1734
1735
1736
1737
1738
1739
1740
1741
1742
1743
1744
1745
1746
1747
1748
1749
1750
1751
1752
1753
1754
1755
1756
1757
1758
1759
1760
1761
1762
1763
1764
1765
1766
1767
1768
1769
1770
1771
1772
1773
1774
1775
1776
1777
1778
1779
1780
1781
1782
1783
1784
1785
1786
1787
1788
1789
1790
1791
1792
1793
1794
1795
1796
1797
1798
1799
1800
1801
1802
1803
1804
1805
1806
1807
1808
1809
1810
1811
1812
1813
1814
1815
1816
1817
1818
1819
1820
1821
1822
1823
1824
1825
1826
1827
1828
1829
1830
1831
1832
1833
1834
1835
1836
1837
1838
1839
1840
1841
1842
1843
1844
1845
1846
1847
1848
1849
1850
1851
1852
1853
1854
1855
1856
1857
1858
1859
1860
1861
1862
1863
1864
1865
1866
1867
1868
1869
1870
1871
1872
1873
1874
1875
1876
1877
1878
1879
1880
1881
1882
1883
1884
1885
1886
1887
1888
1889
1890
1891
1892
1893
1894
1895
1896
1897
1898
1899
1900
1901
1902
1903
1904
1905
1906
1907
1908
1909
1910
1911
1912
1913
1914
1915
1916
1917
1918
1919
1920
1921
1922
1923
1924
1925
1926
1927
1928
1929
1930
1931
1932
1933
1934
1935
1936
1937
1938
1939
1940
1941
1942
1943
1944
1945
1946
1947
1948
1949
1950
1951
1952
1953
1954
1955
1956
1957
1958
1959
1960
1961
1962
1963
1964
1965
1966
1967
1968
1969
1970
1971
1972
1973
1974
1975
1976
1977
1978
1979
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
2019
2020
2021
2022
2023
2024
2025
2026
2027
2028
2029
2030
2031
2032
2033
2034
2035
2036
2037
2038
2039
2040
% -- translate-file=il2-pl --
%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%
% Contents: Typesetting Part (LShort2e Introduction)
% File: typeset.tex (Polish translation)
%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%

\chapter{Sk³adanie tekstu}

\begin{intro}  
  Po lekturze poprzedniego rozdzia³u znasz ju¿ podstawowe pojêcia
  zwi±zane z~systemem \LaTeXe. W~tym rozdziale Twoja wiedza wzbogaci siê
  o~informacje niezbêdne do tworzenia prawdziwych dokumentów.
\end{intro}

\section{Struktura tekstu i jêzyka}
\secby{Hanspeter Schmid}{hanspi@schmid-werren.ch}
\noindent
G³ównym zadaniem s³owa pisanego jest przekaz my¶li, informacji lub
wiedzy. Nadanie zapisowi odpowiedniej struktury pomaga czytelnikowi
lepiej zrozumieæ przekazywane tre¶ci. Sk³ad typograficzny mo¿e
czytelnikowi tê logiczn± i~semantyczn± strukturê tekstu przybli¿yæ.

\LaTeX{} tym siê ró¿ni od innych systemów sk³adu, ¿e do z³o¿enia tekstu
wystarcza mu znajomo¶æ logicznej i~semantycznej struktury tekstu.
Postaæ typograficzna jest wyprowadzana na podstawie ,,regu³'' zawartych
w~klasie dokumentu i~plikach z~makroinstrukcjami.

Najwa¿niejsz± jednostk± podzia³u tekstu w~\LaTeX{}u (a~tak¿e
w~typografii) jest akapit. Jest to ,,jednostka podzia³u'' g³ównie
dlatego, ¿e wed³ug wszelkich kanonów sztuki typograficznej tre¶æ akapitu
powinna byæ po¶wiêcona jednej spójnej my¶li lub pojêciu. Tak wiêc, gdy
zaczyna siê nowa my¶l, powinien siê zacz±æ nowy akapit. Kontynuacja
dotychczasowej my¶li w~nowym akapicie jest b³êdem. Niezgodne z~regu³ami
sztuki jest te¿ pojawienie siê w~tym samym akapicie ca³kowicie nowej
my¶li. W~nastêpnym punkcie omówimy instrukcje nakazuj±ce \LaTeX{}owi
z³amanie linii bez rozpoczynania nowego akapitu, na przyk³ad poleceniem
\verb|\\|, a~tak¿e sposób rozpoczêcia nowego akapitu, na przyk³ad przez
umieszczenie w~kodzie ¼ród³owym pustej linii.

Wiêkszo¶æ ludzi ca³kowicie lekcewa¿y znaczenie w³a¶ciwej organizacji
akapitów. Co wiêcej, wiele osób nawet nie zdaje sobie sprawy, czym
akapit naprawdê jest, i~(szczególnie w~\LaTeX{}u) koñczy akapit,
nawet o~tym nie wiedz±c. B³±d taki ³atwo pope³niæ
zw³aszcza w~tek¶cie z~równaniami. Zobaczmy, dlaczego w~poni¿szych
przyk³adach w~jednej z~takich sytuacji nale¿y przej¶æ do nowego akapitu,
a~w~innej -- nie. Czytelnik, który nie zna jeszcze wszystkich poleceñ
u¿ytych w~tych przyk³adach, powinien dok³adnie przeczytaæ  ten i~nastêpny
rozdzia³, a~nastêpnie wróciæ do tego punktu i~przeczytaæ go~jeszcze raz.

\begin{code}
\begin{verbatim}
% Przyk³ad 1
\ldots S³ynne równanie Einsteina
\begin{equation}
e = m \cdot c^2 \; ,
\end{equation}
jest najbardziej znanym, ale te¿
najmniej rozumianym równaniem w~fizyce.

% Przyk³ad 2
\ldots którego wynikiem jest pr±dowe prawo Kirchhoffa:
\begin{equation}
\sum_{k=1}{n} I_k = 0 \; .
\end{equation}

Napiêciowe prawo Kirchhoffa ma za¶ swój pocz±tek w\ldots

% Przyk³ad 3
\ldots co ma okre¶lone zalety.

\begin{equation}
I_D = I_F - I_R
\end{equation}
jest rdzeniem innego modelu tranzystora. \ldots
\end{verbatim}
\end{code}
 %%
\noindent
Mniejsz± od akapitu jednostk± podzia³u tekstu jest zdanie. W~tekstach
angielskojêzycznych odstêp po kropce koñcz±cej zdanie jest wiêkszy od
odstêpu po kropce oznaczaj±cej skrót. Zale¿nie od kontekstu \LaTeX{}
stara siê u¿yæ krótszego lub d³u¿szego odstêpu. W~razie pomy³ek z~jego
strony powinni¶my mu wskazaæ nasze intencje. Jak to zrobiæ, wyja¶niamy
w~dalszej czê¶ci tego rozdzia³u.

W³a¶ciwa organizacja tekstu dotyczy nawet fragmentów zdañ. Wiele jêzyków
ma bardzo skomplikowan± interpunkcjê, ale w~wiêkszo¶ci wypadków
(wliczaj±c angielski i~niemiecki) stawiaj±c przecinek w~okre¶lonym
miejscu w~zdaniu, nie pope³nimy na ogó³ b³êdu, pamiêtaj±c o~zasadzie, ¿e
przecinek oznacza krótk± przerwê w~wypowiedzi. Dlatego -- je¶li nie
jeste¶my pewni, gdzie w~zdaniu nale¿y go postawiæ -- przeczytajmy zdanie
na g³os i~postawmy przecinki wszêdzie tam, gdzie zrobili¶my krótk±
przerwê na wdech. Ale nie sugerujmy siê wy³±cznie tym! Je¶li w~danym
miejscu przecinek nie wygl±da najlepiej, to go usuñmy; je¶li w~innym
miejscu odczuwamy potrzebê wziêcia powietrza do p³uc (lub zrobienia
krótkiej przerwy), to postawmy tam przecinek. A~najlepiej w~celu
rozwiania w±tpliwo¶ci siêgn±æ do s³ownika ortograficzno\=interpunkcyjnego,
który zreszt± zawsze warto mieæ pod rêk±.

I na koniec: akapit nie jest najwiêksz± logiczn± jednostk± podzia³u
tekstu. Mo¿na jeszcze wspomnieæ o rozdzia³ach, punktach, podpunktach
itd. Jednak¿e od strony typograficznej ju¿ same nazwy poleceñ w~rodzaju
\verb|\section{Struktura tekstu i jêzyka}| s± na tyle oczywiste (dla
znaj±cych jêzyk angielski), ¿e sposób ich u¿ycia jest ³atwo zrozumia³y.

\section{Sk³adanie akapitów i~³amanie stron}
\subsection{Sk³adanie akapitów\label{just-paragraphs}}

Ksi±¿ki najczê¶ciej sk³ada siê tak, ¿e wszystkie wiersze w~akapitach s±
tej samej d³ugo¶ci. D±¿±c do optymalnej prezentacji akapitu, {\LaTeX}
ustala miejsca z³amañ linii oraz wielko¶æ odstêpów miêdzy s³owami. W~razie
potrzeby przenosi wyrazy, których nie jest w~stanie zmie¶ciæ w~wierszu.
Sposób sk³adania akapitów zale¿y od u¿ytej klasy dokumentu.
Najczê¶ciej pierwszy wiersz akapitu jest wciêty, a~miêdzy akapitami nie
ma dodatkowych odstêpów. Wiêcej na ten temat mo¿na przeczytaæ
w~punkcie~\ref{parsp}.

%%<PLext>
Zgodnie z~anglo-amerykañskimi zwyczajami typograficznymi {\LaTeX} nie
wstawia wciêcia akapitowego bezpo¶rednio po tytu³ach rozdzia³ów,
punktów itd. Polskie zwyczaje nakazuj± jednak rozpoczynanie tak¿e
pocz±tkowych akapitów wciêciem. Efekt ten mo¿na osi±gn±æ przez
do³±czenie w~preambule pakietu \pai{indentfirst}. W~niniejszym
t³umaczeniu nie stosujemy wciêæ w~pocz±tkowych akapitach, gdy¿ akurat
pod tym wzglêdem bardziej nam siê podobaj± zwyczaje anglosaskie.
%%</PLext>

Czasami przydaje siê instrukcja nakazuj±ca {\LaTeX}owi z³amanie linii.
Polecenie:
\begin{command}
\ci{\bs} lub \ci{newline}
\end{command}
\par
\noindent
rozpoczyna now± liniê bez rozpoczynania nowego akapitu. \\
Natomiast instrukcja:
\begin{command}
\ci{\bs*}
\end{command}
%
\noindent
zakazuje dodatkowo z³amania strony (w~miejscu z³amania linii). 
Z~kolei instrukcja:
\begin{command}
\ci{newpage}
\end{command}
%
\noindent
rozpoczyna now± stronê.

\noindent
Instrukcje:
%
\begin{command}
\ci{linebreak}\verb|[|\emph{n}\verb|]|,
\ci{nolinebreak}\verb|[|\emph{n}\verb|]|,
\ci{pagebreak}\verb|[|\emph{n}\verb|]| oraz
\ci{nopagebreak}\verb|[|\emph{n}\verb|]|
\end{command}
 %
\noindent
oznaczaj±, odpowiednio:
zachêtê do z³amania wiersza, niezgodê na z³amanie
wiersza, zachêtê do z³amania strony i~niezgodê na z³amanie strony
(w~miejscu ich wyst±pienia w~dokumencie).
%%Ponadto
Opcjonalny argument \emph{n}, o~dopuszczalnej warto¶ci
od $0$ do $4$, okre¶la stopieñ tej zachêty (niezgody).
Domy¶lna warto¶æ~$4$ to bezwarunkowy zakaz lub nakaz z³amania
linii/strony. Warto¶æ mniejsza od $4$
pozostawia \LaTeX-owi swobodê zignorowania instrukcji, je¿eli
sk³ad otrzymany w~jej rezultacie by³by kiepskiej jako¶ci.

Poleceñ z~grupy \verb|break| nie nale¿y myliæ z~tymi z~grupy \verb|new|.
Mimo otrzymania polecenia typu \verb|break| {\LaTeX} stara siê wyrównaæ
wiersz do prawego marginesu czy te¿ wype³niæ stronê do ca³ej jej wysoko¶ci.
Nietrudno zgadn±æ, jakiej instrukcji nale¿y u¿yæ, gdy naprawdê 
zale¿y nam na rozpoczêciu nowego wiersza\footnote{Zagadka ta
jest ³atwa dla znaj±cych jêzyk angielski -- jest to
polecenie \ci{newline}.}.

%%<PLext>
Je¿eli w~wierszu zakoñczonym instrukcj± \ci{newline} jest zbyt ma³o
tekstu, to {\LaTeX} nie wyrówna tego wiersza do prawego marginesu,
lecz wstawi po tek¶cie odpowiedni odstêp. Je¿eli zamiast \ci{newline}
u¿yjemy \ci{linebreak}, to {\LaTeX} postara siê wyrównaæ zawarto¶æ
koñczonej linijki do prawego marginesu. Zbyt ma³e wype³nienie wiersza
tekstem zmusi {\LaTeX}a do umieszczenia miêdzy wyrazami zbyt du¿ych
odstêpów. Efekt ten \LaTeX{} sygnalizuje podczas przetwarzania
dokumentu, wy¶wietlaj±c komunikat:
%
\begin{code}
\begin{verbatim}
Underfull \hbox (badness 10000) in paragraph at lines 4--5
\end{verbatim}
\end{code}
%
Liczba po s³owie \verb|badness| w~tym komunikacie wskazuje, jak bardzo
\LaTeX{}owi ,,nie podoba siê'' z³o¿ony wiersz. Tutaj jest to maksymalna
%%w~\LaTeX{}u 
negatywna ocena \verb|10000|. Liczby na koñcu komunikatu to
numery pierwszej i~ostatniej linii akapitu, w~którym {\LaTeX} musia³
z³o¿yæ wiersz z~nadmiernymi odstêpami miêdzy wyrazami. Chocia¿ wielu
u¿ytkowników {\LaTeX}a nie zwraca uwagi na podobne ostrze¿enia, warto
sobie zdawaæ sprawê, co one oznaczaj±.

Oprócz wy¿ej wymienionych istniej± jeszcze w~{\LaTeX}u instrukcje:
%
\begin{command}
\ci{clearpage},
\ci{cleardoublepage}
\end{command}
%
\noindent
Obydwie rozpoczynaj± sk³ad nowej strony. Instrukcja \ci{cleardoublepage}
dzia³a tak jak \ci{clearpage}, z~tym ¿e rozpoczynana strona
ma numer nieparzysty; w~razie potrzeby tworzona jest strona pusta
(wakatowa)\footnote{%
 Mówi±c precyzyjnie zale¿y to od stanu opcji \popti{openright}/\popti{openany},
 w~szczególno¶ci w~klasie ,,article''
 \ci{cleardoublepage} domy¶lnie 
 dzia³a tak jak \ci{clearpage}.\label{fnt:clrdblpg}}.
 %% 
W~trybie sk³adu dwu³amowego (opcja \popti{twocolumn})
instrukcja \ci{newpage} koñczy ³am, natomiast \ci{clearpage}
oraz \ci{cleardoublepage} koñcz± stronê, pozostawiaj±c w~razie
potrzeby pusty prawy ³am.

Je¿eli na stronie zakoñczonej instrukcj± \ci{newpage} albo
\ci{clearpage} jest zbyt ma³o tekstu, to {\LaTeX} wstawia odpowiedni
odstêp u~do³u strony, wype³niaj±cy pozosta³± cze¶æ kolumny.
W~wypadku polecenia \ci{pagebreak} {\LaTeX} wyrównuje zawarto¶æ
kolumny do dolnego brzegu, wstawiaj±c odstêpy pomiêdzy akapitami lub
innymi elementami na stronie.  Je¿eli wstawione odstêpy okazuj± siê za
du¿e, co zdarza siê do¶æ czêsto, to podczas przetwarzania dokumentu
generowane jest odpowiednie ostrze¿enie, na przyk³ad:
%
\begin{code}
\begin{verbatim}
Underfull \vbox (badness 10000) has occurred
while \output is active [7]
\end{verbatim}
\end{code}
%
W~powy¿szym komunikacie (z~uwagi na w±sko¶æ szpalty prze³amanym na dwie
linijki) liczba po s³owie \verb|badness| wskazuje, jak bardzo
{\LaTeX}owi nie podoba siê z³o¿ona strona. Tutaj jest to \verb|10000| --
maksymalna w~{\TeX}u ujemna ocena jako¶ci sk³adu. Liczba w~nawiasach
prostok±tnych na koñcu komunikatu oznacza numer strony, podczas
sk³adania której wyst±pi³ problem.
%%</PLext>

{\LaTeX} zawsze stara siê znale¼æ najlepszy podzia³ akapitu na wiersze.
Kiedy nie potrafi znale¼æ podzia³u, który spe³nia jego wysokie wymagania
jako¶ciowe, wtedy niektóre wyrazy wystaj± na prawy margines.
Sytuacja taka jest sygnalizowana komunikatem podobnym do nastêpuj±cego:
%
\begin{code}
\begin{verbatim}
Overfull \hbox (5.5452pt too wide) in paragraph at lines 79--83
\end{verbatim}
\end{code}
%% 
W~komunikacie\index{overfull hbox} tym liczba
w~nawiasie okr±g³ym oznacza, ¿e pewien fragment tekstu wystaje
o~5,5452 punktów drukarskich na prawy margines. Problem wyst±pi³
w~akapicie, który w~pliku ¼ród³owym jest w~wierszach od~79 do~83.
Podobne ostrze¿enia pojawiaj± siê najczê¶ciej wówczas, gdy {\LaTeX}
nie potrafi przenie¶æ wyrazów w~akapicie zgodnie z~zadanymi wzorcami
przenoszenia tak, by nie popsuæ jako¶ci sk³adu. Komunikat typu
\emph{\wi{overfull hbox}\/} nie wystarcza na ogó³ do dok³adnego
ustalenia przyczyny jego wyst±pienia.  Mo¿na wtedy jako argumentu
polecenia \ci{documentclass} u¿yæ opcji \popti{draft}, na skutek
czego {\LaTeX} oznaczy wystaj±ce wiersze ma³± czarn± sztabk± na prawym
marginesie szpalty.

Deklaracja \ci{sloppy} nakazuje {\LaTeX}owi nieco obni¿yæ jego domy¶lnie
wysokie standardy. Zapobiega to --~w~wiêkszo¶ci wypadków --~wystêpowaniu
zbyt d³ugich linijek, kosztem jednak zwiêkszenia odstêpów
miêdzywyrazowych, czyli pogorszenia jako¶ci sk³adu. Mog± siê pojawiaæ
ostrze¿enia typu \emph{\wi{underfull hbox}}, co w~wiêkszo¶ci wypadków
(zw³aszcza gdy podana miara kiepsko¶ci jest powy¿ej 5000) oznacza, ¿e
sk³ad nie jest zbyt udany. Instrukcja \ci{fussy} dzia³a w~odwrotnym
kierunku, to znaczy przywraca domy¶lne, wysokie standardy {\LaTeX}a.

\subsection{Przenoszenie wyrazów\label{hyph}}

W~razie potrzeby  {\LaTeX} przenosi (dzieli) wyrazy. Je¿eli
algorytm podzia³u przeniós³ jaki¶ wyraz b³êdnie, to
w³a¶ciwe miejsca przenoszenia mo¿na zadaæ instrukcj±:
%
\begin{command}
\ci{hyphenation}\verb|{|\emph{s³owo1 s³owo2 s³owo3...}\verb|}|
\end{command}
%
\noindent
S³owa z~listy argumentów mo¿na dzieliæ
wy³±cznie w~miejscach oznaczonych znakiem \verb|-|.
Instrukcji tej wolno u¿yæ jedynie w~preambule
dokumentu, a~wyrazy{\dywiz}argumenty mog± zawieraæ (oprócz znaku \verb|-|)
wy³±cznie litery.
Nie ma natomiast znaczenia, czy w~tych wyrazach u¿ywa siê liter wielkich czy 
ma³ych. Instrukcja \ci{hyphenation} z~przyk³adu poni¿ej pozwala
podzieliæ s³owo ,,æwieræ-li-trówka'' jedynie w~dwóch zaznaczonych
miejscach i~w~ogóle zabrania dzieliæ s³owa ,,szczypce''.
Wyrazy z~listy argumentów nie mog± zawieraæ ¿adnych
znaków specjalnych ani symboli. Przyk³ad:
%
\begin{code}
\verb|\hyphenation{æwieræ-li-trówka szczypce}|
\end{code}


W~jêzykach fleksyjnych, do jakich nale¿y polski, instrukcja
\ci{hyphenation} jest du¿o mniej przydatna ni¿ w~angielskim. Aby dany
wyraz zawsze by³ dobrze przenoszony, nale¿a³oby wypisaæ wszystkie jego
formy.  Opracowane przez Hannê Ko³odziejsk±\index{Ko³odziejska Hanna},
Bogus³awa L.~Jackowskiego\index{Jackowski Bogus³aw} i~Marka
Ryæko\index{Ryæko Marek} wzorce przenoszenia wyrazów dla jêzyka
polskiego sprawdzaj± siê w~tak znacznej wiêkszo¶ci wypadków, ¿e
praktycznie nie ma potrzeby stosowania tej konkretnej instrukcji. Co
wiêcej, próba u¿ycia polecenia \ci{hyphenation} w~wypadku
stosowania równie¿ pakietu \pai{inputenc} (por. punkt~\ref{int-support})
zakoñczy siê b³êdem w~czasie przetwarzania dokumentu.

Instrukcja \ci{-} wskazuje, w~których miejscach \emph{wolno} {\LaTeX}owi
przenie¶æ wyraz do nowego wiersza; {\LaTeX} nie podzieli tego wyrazu
w~¿adnym oprócz wskazanych miejsc. Instrukcja odnosi siê do konkretnego
wyst±pienia s³owa w~dokumencie i~nie wp³ywa na miejsca podzia³u w~innych
jego wyst±pieniach. Przydaje siê ona szczególnie w~wypadku wyrazów ze
znakami specjalnymi, na przyk³ad akcentowanymi, gdy¿ automatycznie
{\LaTeX} dzieli jedynie wyrazy z³o¿one z~samych liter.
%
\begin{example}
Nie\-bie\-sko\-bia\-³o\-zie\-lo\-%
no\-nie\-bie\-ski
\end{example}

Tekst bêd±cy argumentem polecenia:
%
\begin{command}
\ci{mbox}\verb|{|\emph{tekst}\verb|}|
\end{command}
%
\noindent
nigdy nie zostanie przeniesiony.
%
\begin{example}
Numer mojego telefonu wkrótce
siê zmieni na \mbox{0116 291 2319}.

Parametr \mbox{\emph{nazwa}} to
nazwa pliku.
\end{example}

Polecenie \ci{fbox} jest podobne do \ci{mbox}, z~tym ¿e dodatkowo 
dooko³a argumentu rysuje ramkê (por.~punkt~\ref{sec:boxes}).

\section{Kilka gotowych oznaczeñ napisów}

W~przyk³adach na poprzednich stronach pojawi³o siê kilka
prostych instrukcji \LaTeX{}a do sk³adania krótkich napisów.

\vspace{1ex}

\noindent
\begin{tabular}{@{}lll@{}}
Instrukcja&Przyk³ad&Opis\\
\hline
\ci{today} & \today   & Bie¿±ca data\\
\ci{TeX} & \TeX       & Twój ulubiony system sk³adu\\
\ci{LaTeX} & \LaTeX   & Nazwa tej gry\\
\ci{LaTeXe} & \LaTeXe & Obecne jej wcielenie\\
\end{tabular}

\section{Znaki specjalne i~symbole }
\subsection{Cudzys³owy\label{subsec:quotation}}

Znaku cudzys³owu \verb|"| u¿ywa siê inaczej ni¿ na maszynie do pisania.
W~publikacjach drukowanych ró¿nie oznacza siê pocz±tek i~koniec
cudzys³owu. Wystêpuj± tak¿e ró¿nice w sposobach oznaczania cudzys³owów
w~ró¿nych jêzykach. Dwa apostrofy \verb|`| otwieraj±, a~dwa apostrofy
\verb|'| zamykaj± {\LaTeX}owy cudzys³ów wed³ug regu³ jêzyka
angielskiego:
\begin{example}
``Please press the `x' key.''
\end{example}

%%<PLext>
W~jêzyku polskim cudzys³ów otwieraj±cy oznacza siê
dwoma przecinkami \verb+,,+$\,$, natomiast zamykaj±cy --
dwoma apostrofami \verb+''+\footnote{Porównaj uwagi
o~tym sposobie oznaczania cudzys³owów
z~punktu~\ref{int-support} w~czê¶ci dotycz±cej fontów
i~ich kodowania (str.~\pageref{fonty-kodowanie}).
Dotyczy to równie¿ cudzys³owów francuskich.}.
Gdy zachodzi konieczno¶æ u¿ycia cudzys³owu w~tek¶cie ju¿
objêtym cudzys³owem, to
stosuje siê ,,cudzys³owy <<francuskie>>'', oznaczane 
w~pliku ¼ród³owym znakami, odpowiednio, mniejszo¶ci \texttt{<<}
i~wiêkszo¶ci \texttt{>>}.
%
\begin{example}
,,Przechod¼ tylko po <<zebrach>>''!
\end{example}
%%</PLext>

\subsection{Pauzy i~my¶lniki\label{subsec:pauzy} }

Zwyczajne maszyny do pisania posiadaj± tylko jeden znak w~kszta³cie
poziomej kreski ,,-''. W~sk³adzie drukarskim wystêpuj±
a¿ cztery rodzaje kresek poziomych. S± to: ³±cznik,
my¶lnik, pó³pauza i~minus, u¿ywany we wzorach matematycznych.

%%<PLext>
£±cznik (dywiz) jest najkrótsz± z~kresek. Stosuje siê go do dzielenia
i~przenoszenia wyrazów oraz do ³±czenia wyrazów wielocz³onowych (np.
,,niebiesko-czarny''). Zgodnie z~polskimi regu³ami wyraz wielocz³onowy
mo¿na podzieliæ i~przenie¶æ albo w~obrêbie wyrazów sk³adowych, albo na
³±czniku. W~drugim z~tych przypadków ³±cznik nale¿y powtórzyæ, to
znaczy powinien siê on znale¼æ zarówno na koñcu pierwszego wiersza,
jak te¿ na pocz±tku drugiego. Oto mo¿liwe miejsca podzia³u wyrazu
\mbox{niebiesko-czarny}:
%
\begin{flushleft}
\begin{tabular}{llllllll}
nie- && niebie- && niebiesko- && niebiesko-czar- \\
biesko-czarny && sko-czarny && -czarny && ny \\
\end{tabular}
\end{flushleft}
%
\noindent
Standardowy {\LaTeX} nie zna polskich norm i~dlatego dzieli
wyrazy wielocz³onowe w~miejscu po³±czenia, bez powielania ³±cznika.
Je¿eli do sk³adu w~jêzyku polskim korzystamy 
z~zestawu \pai{platex},
to w~pliku ¼ród³owym w~miejsce ³±cznika w~wyrazach wielocz³onowych
powinni¶my zastosowaæ instrukcjê \ci{dywiz} 
(np. \verb|niebiesko{\dywiz}czarny|).

W~pewnych sytuacjach lepiej nie dzieliæ wyrazów po³±czonych
³±cznikiem. Je¿eli na przyk³ad mówimy o~wydziale K-2, kodzie pocztowym
czy numerze telefonu, to w~takich wypadkach ³±cznik
zapisujemy w~pliku ¼ród³owym jako pojedyncz± kreskê -$\,$.

Znaku ³±cznika u¿ywa siê równie¿ do przenoszenia wyrazów. Jednak
w~{\LaTeX}u odbywa siê to automatycznie i~nie wymaga rêcznych
ingerencji u¿ytkownika. 

Pó³pauza to kreska o~po³owê krótsza od my¶lnika. Stosuje siê j±
przede wszystkim w~zapisie zakresów liczbowych,
np.~,,str.~11--13'', czy ,,w~latach 1960--1963''. Przed i~po
pó³pauzie nie dodaje siê odstêpów. Odstêpy takie musz± siê pojawiæ
w~sytuacjach takich jak: ,,11 pa¼dziernika -- 13 listopada''.
 Pó³pauzê zapisuje
siê za pomoc± dwóch nastêpuj±cych po sobie minusów~\texttt{--}.

My¶lnik ,,---'' to d³u¿sza kreska, u¿ywana jako znak przestankowy.
Zapisujemy go za pomoc± trzech nastêpuj±cych po sobie znaków
\texttt{-}, czyli \texttt{---}$\,$. W~jêzyku polskim nale¿y przed i~po
my¶lniku umie¶ciæ odstêp, inaczej ni¿ w~krajach anglosaskich,
gdzie nie otacza siê my¶lnika odstêpami. Wiele osób uwa¿a konstrukcjê
z³o¿on± z~odstêpu, my¶lnika i~kolejnego odstêpu za zbyt wybijaj±c± siê
w~sk³adzie. Z~tych¿e estetycznych powodów czêsto w~roli my¶lnika u¿ywa
siê ,,dwukreskowej'' pó³pauzy, i~takie w³a¶nie podej¶cie zastosowano
w~niniejszym t³umaczeniu.

We wzorach matematycznych, czyli wewn±trz trybu matematycznego,
znak minusa uzyskujemy, pisz±c zwyczajnie \texttt{-}$\,$. Przyk³adowo,
zapis \verb|$-2$| daje w~sk³adzie $-2$,
podczas gdy \verb|-2| daje~-2.
%%</PLext>

%%<PLext>
\subsection {Odstêpy nie³amliwe}

Polskie zasady typograficzne nie pozwalaj± ³amaæ akapitów
z~pozostawianiem na koñcu wierszy jednoliterowych spójników b±d¼
przyimków. Przyk³adowo, w~zdaniu ,,Jan Kochanowski urodzi³ siê
w~Czernolesie'' nie³adnie na koñcu wiersza wygl±da³by przyimek ,,w''.

Odstêpy, na których nie wolno z³amaæ wiersza, zaznacza siê w~pliku
¼ród³owym znakiem tyldy ,,\verb|~|'' zamiast zwyk³ym odstêpem. Na
przyk³ad, aby w~powy¿szej sytuacji zapobiec przeniesieniu sk³adu do
nowego wiersza, powinni¶my zapisaæ w~pliku ¼ród³owym:
\verb|w~Czarnolesie|.

Jest wiele sytuacji, w~których zwi±zek fragmentów zdania jest tak silny,
¿e wewn±trz nich nie nale¿y ³amaæ na wiersze. Nie zawsze decyzja jest
tak prosta jak w~wypadku wspomnianych spójników. Oto gar¶æ przyk³adów:
%
\begin{code}
\begin{verbatim}
godz.~17.00; od~15 do 40~osób; na str.~2 napisano; rozdz.~2;
2~rozdzia³y; p.~Jan Nowak; p.~J.~Nowak; I~czê¶æ IX~Symfonii.
\end{verbatim}
\end{code}
Ze wzglêdu na zale¿no¶æ od kontekstu obowi±zek decydowania
o~u¿yciu tyldy spada na u¿ytkownika {\LaTeX}a.

%%<PLext>

\subsection{Tylda \texorpdfstring{($\sim$)}{}}

W~adresach internetowych\index{www@\acro{WWW}}%
\index{URL@\acro{URL}}\index{tilde}  
czêsto wystêpuje znak tyldy. W~\LaTeX{}u mo¿na by do jego uzyskania u¿yæ
instrukcji \verb|\~|, ale wynik: \~{} nie jest chyba tym, czego
oczekujemy. Lepiej zrobiæ tak:
 %
\begin{example}
http://www.rich.edu/\~{}bush \\
http://www.clever.edu/$\sim$demo
\end{example}  
 %
A jeszcze lepiej do³±czyæ do preambu³y dokumentu pakiet \pai{url}
i~korzystaæ z~polecenia \verb@\url{...}@.

\subsection{Oznaczenie stopni \texorpdfstring{($\circ$)}{}}

Poni¿szy przyk³ad ilustruje, jak w~\LaTeX{}u uzyskuje siê symbol stopni:
 %
\begin{example}
Jest $-30\,^{\circ}\mathrm{C}$.
Nied³ugo zacznê nadprzewodziæ.
\end{example}
 %
Pakiet \pai{textcomp} udostêpnia symbol stopni 
tak¿e jako \ci{textcelsius}.


\subsection{Symbol waluty euro \texorpdfstring{(\officialeuro)}{}}

Pisz±c dzi¶ o~pieni±dzach, nie mo¿na siê obej¶æ bez symbolu euro. Znak
ten wystêpuje w~wielu wspó³czesnych fontach. Po za³adowaniu pakietu
\pai{textcomp} w~preambule:
 %
\begin{command}
\ci{usepackage}\verb|{textcomp}| 
\end{command}
\noindent
mo¿na do uzyskania symbolu euro u¿yæ oznaczenia:
\begin{command}
\ci{texteuro}
\end{command}

Je¶li u¿ywany font nie zawiera w³asnego symbolu euro albo nam siê on
nie podoba, to mamy dwie dodatkowe mo¿liwo¶ci:
Pierwsz± jest pakiet \pai{eurosym}. Udostêpnia on oficjalny znak euro:
 %
\begin{command}
\ci{usepackage}\verb|[|\emph{official}\verb|]{eurosym}|
\end{command}
 %
Je¶li wolimy znak euro zgodny optycznie z~fontem, to zast±pmy opcjê
\popt{official} opcj± \popt{gen}.

% Komentarz z~orygina³u (RK):
%If the Adobe Eurofonts are installed on your system (they are available for
%free from \url{ftp://ftp.adobe.com/pub/adobe/type/win/all}) you can use
%either the package \pai{europs} and the command \ci{EUR} (for a Euro symbol
%that matches the current font).
% does not work
% or the package
% \pai{eurosans} and the command \ci{euro} (for the ``official Euro'').

Pakiet \pai{marvosym} dostarcza wielu ró¿nych symboli, w~tym 
euro pod nazw± \ci{EURtm}. Jego wad± jest to, ¿e nie udostêpnia wersji
pochylonej i~wyt³uszczonej euro.

\begin{table}[!htbp]
\caption{Torba pe³na symboli euro} \label{eurosymb}
\begin{lined}{10cm}
\begin{tabular}{llccc}
\acro{LM}+textcomp  &\verb+\texteuro+ & \huge\texteuro &\huge\sffamily\texteuro
                                                &\huge\ttfamily\texteuro\\
eurosym      &\verb+\euro+ & \huge\officialeuro &\huge\sffamily\officialeuro
                                                &\huge\ttfamily\officialeuro\\
$[$gen$]$eurosym &\verb+\euro+ & \huge\geneuro  &\huge\sffamily\geneuro
                                                &\huge\ttfamily\geneuro\\
%europs       &\verb+\EUR + & \huge\EURtm       &\huge\EURhv
%                                               &\huge\EURcr\\
%eurosans     &\verb+\euro+ & \huge\EUROSANS    &\huge\sffamily\EUROSANS
%                                               & \huge\ttfamily\EUROSANS \\
%% <<tp>>
%%marvosym     &\verb+\EURtm+  & \huge\mvchr101 &\huge\mvchr101
%%                                              &\huge\mvchr101
%% <<j.w. [w oryginale] nie mia³o szans dzia³aæ:
marvosym     &\verb+\EURtm+  & \huge\mvchr{101} &\huge\mvchr{101}
                                                &\huge\mvchr{101}
\end{tabular}
\end{lined}
\end{table}

\subsection {Wielokropek (\ldots)}

W~typowym pi¶mie maszynowym \wi{przecinek} oraz \wi{kropka} zajmuj±
tyle samo miejsca co ka¿dy inny znak.
W~pi¶mie drukarskim szeroko¶æ tych znaków jest z~regu³y bardzo
ma³a i~dlatego, je¿eli umie¶cimy je obok siebie, to odstêpy miêdzy nimi
bêd± zbyt ma³e. Do uzyskiwania wielokropka (trzech kropek) u¿ywamy
instrukcji \ci{ldots}. Przyk³ad:
%
\begin{command}
\ci{ldots}
\end{command}
\index{...|see{wielokropek}}
\index{wielokropek}%
\begin{example}
Nie tak ..., lecz raczej tak:\\
Nowy Jork, Tokio, Budapeszt, \ldots
\end{example}

\subsection{Ligatury }

Ligatury (spójki\index{spójka}\index{ligatura|see{spójka}})
to znaki 
graficzne, w~których po³±czono dwie lub trzy litery. W~niektórych
jêzykach ligatury wystêpuj± jako w³a¶ciwe danej ortografii znaki
pisma, np. {\oe} w~jêzyku francuskim. Wiêkszo¶æ ligatur tworzy siê ze
wzglêdów estetycznych lub 
zwyczajowych.  
{\LaTeX} zna piêæ nastêpuj±cych ligatur:
\looseness-3
 %
\begin{code}
{\large ff fi fl ffi ffl}\quad
{\rm zamiast} 
\quad {\large f{}f f{}i f{}l f{}f{}i f{}f{}l}
\end{code}
%
{\TeX} u¿ywa ligatur automatycznie. Mo¿na temu zapobiec, miêdzy znakami
tworz±cymi ligaturê wstawiaj±c instrukcjê
\verb+\mbox{}+\cih{mbox}:
%
\begin{example}
Jak lepiej: geografii czy
geograf\mbox{}ii?
\end{example}

\subsection{Akcenty i~znaki specjalne\label{acc:chars} }

W~{\LaTeX}u istniej± metody wstawiania znaków akcentowanych oraz
spotykanych w~ró¿nych jêzykach znaków specjalnych.
W~tabeli~\ref{accents} zestawiono instrukcje akcentów. U¿yto ich
do litery ,,o'', ale mo¿na je równie¿ stosowaæ do dowolnej
innej litery.

W~wypadku akcentów nad literami ,,i'' oraz ,,j'' nale¿y znad tych liter
usun±æ kropkê. S³u¿± do tego instrukcje \verb|\i| i~\verb|\j|,
wstawiaj±ce do sk³adu specjalne wersje liter ,,\i'' oraz ,,\j''.
\begin{example}
H\^otel, na\"\i ve, \'el\`eve,\\
sm\o rrebr\o d, !`Se\~norita!,\\
Sch\"onbrunner Schlo\ss{}
Stra\ss e
\end{example}
\begin{table}[!hbp]
\caption{Akcenty i~znaki specjalne\label{accents}\index{akcenty}}
\begin{lined}{10cm}
\begin{tabular}{*4{cl}}
\A{\`o} & \A{\'o} & \A{\^o} & \A{\~o} \\
\A{\=o} & \A{\.o} & \A{\"o} \\[3pt]
\B{\u}{o} & \B{\v}{o} & \B{\H}{o} & \B{\c}{o} \\
\B{\d}{o} & \B{\b}{o} & \B{\t}{oo} \\[3pt]
\A{\oe} & \A{\OE} & \A{\ae} & \A{\AE} \\
\A{\aa} & \A{\AA} & \k{a} & \verb+\k{a}+ \\[3pt]
\A{\o} & \A{\O} & \A{\l} & \A{\L} \\
\A{\i} & \A{\j} & !` & \verb|!`| & ?` & \verb|?`|
\end{tabular}
%
\index{i@\i{} (,,i'' bez kropki)}\index{j@\j{} (,,j'' bez kropki)}%
\index{ae@\ae}%
\index{umlaut}%
\index{grave}%
\index{acute}%
\index{oe@\oe}%
%\bigskip
\end{lined}
\end{table}

\section{{\LaTeX} wielojêzyczny \label{int-support}}

% *** JG ***
Je¿eli \LaTeX{} ma sk³adaæ tekst w~jêzykach innych ni¿ angielski, to
zasadniczo nale¿y go dostosowaæ w~trzech nastêpuj±cych obszarach:
 %
\begin{enumerate}
\item\label{lat:config:format} {\LaTeX} musi poznaæ regu³y dzielenia
  wyrazów dla danego jêzyka, co wi±¿e siê z~konieczno¶ci± stworzenia tak
  zwanego formatu\index{format} \LaTeX{}a -- z~nowymi wbudowanymi weñ
  regu³ami. Nie jest to zbyt trudne zadanie, ale szczegó³owy sposób
  postêpowania zale¿y od u¿ywanej dystrybucji. Wiêcej informacji na ten
  temat mo¿na znale¼æ w~tej czê¶ci dokumentacji ka¿dej dystrybucji
  {\LaTeX}a, która dotyczy instalowania %%/konfigurowania
  systemu.\index{wzorce podzia³u}
  \looseness-3
\item Wszystkie teksty generowane przez {\LaTeX}a automatycznie trzeba
  przystosowaæ do danego jêzyka. Dotyczy to: tytu³ów rozdzia³ów, spisu
  tre¶ci, spisu rysunków, tabel, dat, itp. Zmiany te umo¿liwia
  pakiet \pai{babel} Johannesa Braamsa\index{Braams Johannes}.
\item Nale¿y w³±czyæ specyficzne dla danego jêzyka regu³y
  typograficzne. Na przyk³ad w~jêzyku francuskim ka¿dy dwukropek
  i~wykrzyknik trzeba poprzedziæ odstêpem, a~w~jêzyku polskim po numerach
  w~tytu³ach rozdzia³ów i~punktów stawia siê kropkê.
\end{enumerate}
 % *** JG ***
Je¿eli dysponujemy dobrze skonfigurowanym \LaTeX{}em, czyli {\LaTeX}em
z~wygenerowanym formatem\index{format} zawieraj±cym odpowiednie regu³y przenoszenia
wyrazów, to resztê zadañ polonizacyjnych za³atwi pakiet \pai{babel}.
Wystarczy w~tym celu do preambu³y dokumentu wpisaæ instrukcjê:
 %
\begin{code}
\begin{verbatim}
\usepackage{polish}
\end{verbatim}
\end{code}
 %
Jej ogóln± postaci± jest:
%
\begin{command}
\ci{usepackage}\verb|[|\emph{lista-jêzyków}\verb|]{babel}|
\end{command}
%
\noindent
Argument \emph{lista{\dywiz}jêzyków} to oddzielone przecinkami nazwy
jêzyków, które obs³uguje zainstalowana wersja {\LaTeX}a. Ostatni na
li¶cie jest jêzykiem domy¶lnym. Do prze³±czenia siê w~tre¶ci dokumentu 
na inny jêzyk s³u¿y polecenie: \looseness-3
%
\begin{command}
\verb+\selectlanguage{+\emph{jêzyk}\verb+}+
\end{command}
%%Podrêcznik~\guide{} informuje, jakie
%%nazwy mog± siê pojawiæ na \emph{li¶cie{\dywiz}jêzyków}. 

Je¶li %u¿ywany przez nas format\index{format} {\LaTeX}a
u¿ywana wersja   
{\LaTeX}a nie obs³uguje
jêzyka z~listy, to \pai{babel} zadzia³a z~wy³±czonym przenoszeniem
wyrazów, co znacznie pogorszy jako¶æ sk³adu.

Pakiet \pai{babel} dla ka¿dego jêzyka definiuje elementy
wpisywane automatycznie przez program (np. dla jêzyka polskiego
,,Spis tre¶ci'' zamiast ,,Table of contents'') oraz udostêpnia
polecenia u³atwiaj±ce przygotowanie dokumentów w~tym jêzyku.

Dla niektórych jêzyków \pai{babel} udostêpnia specjalne instrukcje,
u³atwiaj±ce wprowadzanie znaków diakrytycznych i~specjalnych.
Teksty w~jêzyku niemieckim zawieraj± na przyk³ad sporo liter
z~umlautami: (\"a\"o\"u). Wykorzystuj±c pakiet \pai{babel}, mo¿na
wprowadziæ literê \"o, wpisuj±c \verb+"o+ zamiast \verb+\"o+.

W~wiêkszo¶ci systemów komputerowych znaki akcentowane i~specjalne (czyli
znaki o~kodach \acro{ASCII} wiêkszych ni¿ 127) mo¿na wprowadzaæ
bezpo¶rednio z~klawiatury. Przyk³adowo, polskie znaki diakrytyczne mo¿na
wprowadzaæ, naciskaj±c klawisz prawy-Alt i~jednocze¶nie klawisz
z~odpowiedni± liter±. {\LaTeX} radzi sobie z~takimi znakami. Pocz±wszy
od grudnia 1994~r.\ dystrybucje \LaTeX{}a zawieraj± pakiet
\pai{inputenc}, pozwalaj±cy kodowaæ znaki diakrytyczne w~ró¿nych
wariantach. Przyk³adowo, je¶li dokument jest kodowany w~standardzie
\acro{ISO}~8859-2 (system operacyjny Unix/Linux), to pakiet
\pai{inputenc} nale¿y do³±czyæ do dokumentu w~nastêpuj±cy sposób:
%
\begin{code}
\verb+\usepackage[latin2]{inputenc}+
\end{code}
%
\noindent
W~wypadku dokumentu kodowanego w~standardzie \acro{CP}~1250 
(system operacyjny {\MSWindows}) powinni¶my
zamiast opcji \popti{latin2} wpisaæ \popti{cp1250}.
%% << dodane tp >>  
Dla dokumentów unikodowych 
nale¿y u¿yæ opcji \popti{utf8}\index{Unicode}.

Chocia¿ pakiety \pai{babel} oraz \pai{inputenc} umo¿liwiaj± sk³ad
dokumentów w~jêzyku polskim, to nie s± pozbawione wad. K³opoty mog±
sprawiaæ dokumenty o~rozbudowanej strukturze, na przyk³ad zawieraj±ce
skorowidze. Inne podej¶cie do sprawy jêzyka polskiego w~\LaTeX{}u jest 
przedstawione w~punkcie~\ref{polski}.

% Ten akapit nic nie wnosi: [tp]
% Wykorzystuj±c pakiet \pai{inputenc}, musimy sobie zdawaæ sprawê, ¿e
% czê¶æ u¿ytkowników nie bêdzie w~stanie odczytaæ tak
% przygotowanych plików ¼ród³owych. Przyk³adowo: znak \verb+±+ ma numer 161
% w~standardzie ISO-8859-2, podczas gdy w~kodowaniu zgodnym z~CP 1250 ta
% sama litera ma kod 169 (a znak o~kodzie 161 oznacza jaki¶ inny
% ,,krzaczek''). 
% Dlatego, korzystaj±c z~tej mo¿liwo¶ci, powinni¶my
% informowaæ innych u¿ytkowników tego samego pliku
% ¼ród³owego, jak zakodowano w~nim znaki diakrytyczne.

Kodowanie znaków ma znaczenie nie tylko w~pliku ¼ród³owym. Drug± stron±
medalu jest uk³ad znaków w~foncie, czyli kodowanie
fontu\label{fonty-kodowanie}. Okre¶la ono, w~których miejscach
\emph{fontu} znajduj± siê poszczególne znaki. Standardowo \LaTeX{} u¿ywa
kodowania o~nazwie \label{OT1}\fei{OT1}, przyjêtego dla oryginalnych
\TeX{}owych fontów Computer Modern\index{fonty!CM@\acro{CM}}
(\acro{CM}). S± to fonty jedynie 128-znakowe, nie zawieraj± na przyk³ad
charakterystycznych polskich liter. Znak diakrytyczny mo¿na w~nich
skonstruowaæ metod± na³o¿enia dwóch innych: litery i~odpowiedniego
akcentu. Ta metoda ma wady, bo {\TeX} nie mo¿e poprawnie przenosiæ
wyrazów zawieraj±cych tak zapisane znaki diakrytyczne, kiepska jest te¿
jako¶æ typograficzna takich diakrytyków.

Na szczê¶cie wszystkie wspó³czesne dystrybucje {\TeX}a zawieraj±
komplet fontów \emph{European Computer Modern\/}
(\acro{EC})\index{fonty!EC@\acro{EC}}.  
S± to fonty zawieraj±ce do 256 znaków
w~kodowaniu \fei{T1}.  Pierwszych 128 znaków fontu \acro{EC} jest (prawie)
identycznych jak w~odpowiadaj±cym mu foncie \acro{CM}. Pozosta³e
128~znaków to znaki diakrytyczne wystêpuj±ce w~ró¿nych jêzykach
europejskich, w~tym te¿ komplet znaków niezbêdnych do sk³adania
tekstów polskich.  Fonty \acro{EC} umo¿liwiaj± 
poprawne przenoszenie wyrazów, znacznie
lepsza jest te¿ jako¶æ typograficzna znaków diakrytycznych.

Polscy u¿ytkownicy mog± te¿ korzystaæ z~rodziny fontów
\acro{PL}\index{fonty!PL@\acro{PL}}\index{fonty!PL@\acro{PL}} (autorzy
B.~Jackowski\index{Jackowski Bogus³aw}, M.~Ryæko\index{Ryæko Marek},
J.~Nowacki\index{Nowacki Janusz}) oraz nowszych fontów
\acro{LM}\index{fonty!LM@\acro{LM}} (autorzy
B.~Jackowski\index{Jackowski Bogus³aw} 
i~J.~Nowacki\index{Nowacki Janusz}). W~zakresie objêtym przez rodzinê 
\acro{CM} fonty \acro{PL}/\acro{LM} s± ca³kowicie z~ni± zgodne,
a~dodatkowo zawieraj± wszystkie polskie znaki diakrytyczne. Polskie 
diakrytyki w~fontach \acro{EC} s± kopi± odpowiednich znaków z~fontów
\acro{PL}, czyli ,,ogonki'' wygl±daj± tak samo, niezale¿nie od tego, 
z~której z~rodzin korzystamy.

W~fontach \acro{EC}, \acro{PL} i~\acro{LM}  dostêpne s± ponadto znaki
cudzys³owów francuskich i~polskiego otwieraj±cego, których nie ma
w~fontach \acro{CM}. Opisany w~punkcie~\ref{subsec:quotation} sposób
wprowadzania tych znaków za pomoc± par \verb+,,+$\,$, \verb+<<+
i~\verb+>>+$\,$ dzia³a jedynie wówczas, gdy u¿ywamy fontów \acro{EC},
\acro{PL} b±d¼~\acro{LM}.

% wszystkie ju¿ s± w formacie PS:
% Zalet± fontów \acro{PL} w~porównaniu z~rodzin± \acro{EC} jest to, ¿e
% s± dostêpne tak¿e w~wersji obwiedniowej ({\PostScript}owej).

Aby prze³±czyæ siê na fonty \acro{EC} lub \acro{PL}, trzeba do preambu³y
dokumentu do³±czyæ pakiet \pai{fontenc}:
 %
\begin{command}
\verb@\usepackage[T1]{fontenc}@ lub
\verb@\usepackage[OT4]{fontenc}@
\end{command}
 %
\noindent
Argument \fei{T1}, okre¶laj±cy kodowanie, jest ,,odpowiedzialny'' za
prze³±czenie siê na fonty \acro{EC}.  Podobnie Argument \fei{OT4}
w³±cza fonty \acro{PL}. 

Uwaga: Powy¿sze do³±czenie pakietu \pai{fontenc} jest jedynie
deklaracj±. Je¿eli twoja dystrybucja {\LaTeX}a nie zawiera fontów, które
chcesz w³±czyæ, to powy¿sze polecenia nie zostan± wykonane, a~{\LaTeX}
prze³±czy siê na font domy¶lny, zwykle nie zawieraj±cy polskich znaków.

% ten akapit musi siê zmie¶ciæ w 2 wierszasz na wydruku!
Reasumuj±c, oto przyk³adowa preambu³a artyku³u sk³adanego w~jêzyku polskim
przy wykorzystaniu pakietów \pai{babel}, \pai{inputenc} 
oraz \pai{fontenc}:
 %%
\begin{code}
\begin{verbatim}
\documenclass{article}
\usepackage[polish]{babel}
\usepackage[cp1250]{inputenc}
\usepackage[OT4]{fontenc} %% lub [T1]
\end{verbatim}
\end{code}
 %%
Lepszy sposób polonizacji {\LaTeX}a opisano w~nastêpnym punkcie.

Rodzina fontów \acro{LH} zawiera litery potrzebne do sk³adania
dokumentów w~cyrylicy. Ze wzglêdu na du¿± liczbê znaków w~ró¿nych
pismach cyrylickich s± one zgrupowane w~czterech ró¿nych kodowaniach:
\fei{T2A}, \fei{T2B}, \fei{T2C}, i~\fei{X2}\footnote{Listê jêzyków
  obs³ugiwanych w~tych kodowaniach mo¿na znale¼æ w~\cite{cyrguide}.}.
Rodzina \acro{CB}, w~kodowaniu \fei{LGR}, zawiera fonty do sk³adu greki.

\subsection{Jêzyk polski w~dokumentach\label{polski}}

Jak wspomniano w~punkcie~\ref{int-support}, poprawny sk³ad w~jêzyku
polskim wymaga trzech rzeczy: {\LaTeX}a z~wbudowanymi
w~format\index{format} polskimi regu³ami przenoszenia wyrazów, fontów
zawieraj±cych polskie znaki diakrytyczne oraz dodatkowego pakietu
obs³uguj±cego specyficzne dla jêzyka polskiego regu³y typograficzne.
W~tym punkcie zak³adamy, ¿e uda³o ci siê skonfigurowaæ {\LaTeX}a pod
k±tem pierwszych dwóch punktów, tj. wygenerowania formatu
i~zainstalowania fontów \acro{PL} lub~\acro{EC}, i~koncentrujemy siê na
szczegó³owym opisie ostatniego aspektu polonizacji.

W~ka¿dej %kompletnej 
dystrybucji {\LaTeX}a znajduje siê wspomniany
w~punkcie~\ref{int-support} pakiet \pai{babel}. Mimo wystêpuj±cych
w~nim niedoci±gniêæ mo¿na go poleciæ, szczególnie pocz±tkuj±cym.
Bardziej wymagaj±cy u¿ytkownicy pisz±cy po polsku powinni korzystaæ
z~opisanego dalej zestawu polonizacyjnego~\pai{platex}.

W~wypadku jêzyka polskiego wiele k³opotów sprawia kodowanie znaków
diakrytycznych. Wynika to przede wszystkim z~braku standardu: ró¿ne
platformy systemowe promuj± w~tym zakresie ró¿ne
rozwi±zania\footnote{Lekarstwem na tê bol±czkê mo¿e byæ kodowanie
  wielobajtowe, tj.~standard Unicode\index{Unicode} (\acro{UTF}).
  Wprawdzie {\LaTeX} potrafi przetwarzaæ dokumenty unikodowe jedynie
  w~ograniczonym zakresie, ale jest on wystarczaj±cy dla tekstów
  w~jêzykach europejskich. Specjalna wersja {\TeX}a, XeTeX autorstwa
  Jonathana Kew\index{Kew Jonathan}\index{XeTeX}, potrafi przetwarzaæ
  dokumenty zakodowane w~unikodzie\index{Unicode}, a~tak¿e generowaæ
  sk³ad z~u¿yciem unikodowych fontów OpenType.\index{OpenType}}. Mo¿na
wyró¿niæ dwa sposoby zapisu diakrytyków w~{\LaTeX}u: polecenia
standardowe (opisane w~punkcie~\ref{acc:chars} oraz poni¿ej) i~notacjê
,,bezpo¶redni±'', pos³uguj±c± siê znakami o~kodach wiêkszych od
127\footnote{Jest jeszcze trzeci sposób: tak zwana notacja prefiksowa
  (\texttt{/a} --~±, \texttt{/n} --~ñ, \texttt{/S} --~¦ itp.). Metoda ta
  wysz³a ju¿ w~zasadzie z~u¿ytku, gdy¿ powszechnie dostêpna jest metoda
  bezpo¶redniego wprowadzania znaków z~polskimi ogonkami z~klawiatury.}.

Standardowe polecenia akcentowe {\LaTeX}a umo¿liwiaj± zapis wszystkich
polskich znaków diakrytycznych w~nastêpuj±cej
postaci\footnote{Z~notacj± t± wi±¿e siê jednak pewien problem:
  otoczenie \ei{tabbing} zmienia lokalnie definicjê kilku makr, w~tym
  \ci{'}.  Dlatego w~jego obrêbie do uzyskiwania znaków z~akcentem
  \emph{acute} trzeba u¿ywaæ notacji typu \ci{a'o}. Konsekwencj± jest
  to, ¿e zarówno w~implementacji notacji prefiksowej, jak i~,,stron
  kodowych'' pakietu \pai{inputenc} trzeba siê do akcentu \emph{acute}
  dostawaæ nieco naoko³o.}:
 %%
\begin{example}
\k{a} \'c \k{e} \l{} \'n \'o \'s
\'z \.z \k{A} \'C \k{E} \L{} \'N
\'O \'S \'Z \.Z
\end{example}
 %%
\noindent
Pos³ugiwanie siê powy¿szymi poleceniami do pisania tekstów po polsku
jest 
%nad wyraz 
uci±¿liwe, ale przydaje siê na przyk³ad do wstawienia
niewielkich fragmentów do dokumentu, który bêdzie przetwarzany przez
kogo¶, kto jêzyka polskiego nie zna i~nie ma dobrze skonfigurowanej pod
tym k±tem instalacji (np. polskie wstawki w artykule konferencyjnym
pisanym po angielsku).

Bezpo¶rednie wprowadzanie polskich znaków umo¿liwia mechanizm
przekodowywania, uruchamiany przez umieszczenie komentarza
strukturalnego w~pierwszym wierszu pliku\footnote{Komentarz
ten %%  strukturalny 
nale¿y umie¶ciæ w~pierwszym wierszu pliku,
czyli jeszcze przed wierszem z~\ci{documentclass}, a~znak \texttt{\%}
musi byæ pierwszym znakiem tego wiersza.}:
 %
\begin{code}
\begin{verbatim}
%& --translate-file=cp1250pl
\end{verbatim}
\end{code}
Wpis taki bêdzie poprawny w~wypadku redagowania plików
w~systemie \acro{MS}~Windows i~stosowania domy¶lnego w~nim kodowania
\acro{CP}~1250. W~wypadku systemu Unix/Linux nale¿y zamiast \verb+cp1250pl+
wpisaæ \verb+il2-pl+ (przy za³o¿eniu, ¿e pos³ugujemy siê
kodowaniem \acro{ISO}~8859-2). 

% [tp] 
% Zamiast komentarza strukturalnego mo¿na skorzystaæ z~pakietu
% \pai{inputenc}, opisanego w~punkcie \ref{int-support}.
Komentarz strukturalny jest alternatyw± dla pakietu \pai{inputenc},
opisanego w~punkcie \ref{int-support}\footnote{%
  Oznacza to, ¿e jednoczesne u¿ycie komentarza strukturalnego
  \texttt{translate-file} i~do³±czanie pakietu \protect\pai{inputenc}
  jest b³êdem}
%,
% bo \LaTeX{} nie potrafi wówczas poprawnie przetwarzaæ znaków z~ogonkami.
Mechanizm komentarza strukturalnego nie umo¿liwia poprawnego
przetwarzania dokumentów unikodowych\index{Unicode}. Je¿eli upierasz
siê przy unikodzie to pozostaje ci tylko pakiet \pai{inputenc}.

Zamiast pakietu \pkg{babel} mo¿na zastosowaæ pakiet \pai{polski}
z~zestawu \pai{platex} (autorzy 
Mariusz Olko\index{Olko Mariusz} 
i~Marcin Woliñski)\index{Woliñski Marcin}.
Jego niew±tpliw± zalet± jest staranniejsza polonizacja, np.~pakiet
\pkg{polski} domy¶lnie prze³±cza siê na fonty \acro{PL} bez potrzeby
do³±czania %do preambu³y dokumentu 
pakietu \pai{fontenc}.
W~wypadku przej¶cia z~pakietu \pai{babel} na \pai{polski} dokumenty nie
wymagaj± modyfikacji, oprócz oczywistej wymiany nazwy ³adowanego pakietu
w~preambule.
 
Pakiet \pkg{polski} do³±czamy w~preambule dokumentu poleceniem:
%
\begin{command}
\verb+\usepackage[+\emph{opcje}\verb+]{polski}+
\end{command}
%

Lista wa¿niejszych opcji obejmuje:
%
\begin{description}
\item{\popti{OT4}} wybranie kodowania \texttt{OT4} fontów,
co w~praktyce oznacza sk³ad fontami~\acro{PL};
\item{\popti{T1} } wybranie kodowania \texttt{T1} fontów,
co oznacza sk³ad fontami~\acro{EC};
\item{\popti{OT1}} wybranie kodowania \texttt{OT1} fontów,
co oznacza sk³ad fontami \acro{CM} (niezalecane);
\item{\popti{plmath}} w³±czenie polskich oznaczeñ dla standardowych
  poleceñ trygonometrycznych oraz symboli relacji 
  mniejszy-lub{\dywiz}równy i~wiêkszy-lub{\dywiz}równy (zalecane);
\item{\popti{nomathsymbols}} blokada zmiany znaczenia standardowych
  poleceñ trygonometrycznych oraz symboli relacji 
  mniejszy-lub{\dywiz}równy i~wiêkszy-lub{\dywiz}równy
  (por.~punkt~\ref{symbols}, 
  str.~\pageref{mniejszy-lub-rowny});
\item{\popti{MeX}} tryb pe³nej polonizacji (zalecane).
\end{description}
%
Je¿eli opcjê uk³adu kodowania w~foncie pominiêto, to pakiet \pai{polski}
u¿ywa fontów \acro{PL} (w~wypadku ich braku {\LaTeX} bêdzie sygnalizowa³
b³êdy). Dotyczy to zarówno fontów tekstowych, jak i~zawieraj±cych znaki
matematyczne. W~instalacji zawieraj±cej fonty \acro{PL} do³±czenie
pakietu \pai{polski} bez opcji jest równowa¿ne poleceniu:
%
\begin{code}
\verb+\usepackage[OT4,plmath]{polski}+
\end{code}
%
Polecenie \ci{selecthyphenation} pozwala prze³±czyæ siê na dany zestaw
wzorców dzielenia wyrazów. Jest to odpowiednik polecenia
\ci{selectlanguage} z~pakietu \pkg{babel}. Argumentem jest nazwa jêzyka.

Polonizacyjnym uzupe³nieniem pakietu \pai{polski} jest zestaw klas
Marcina Woliñskiego\index{Woliñski Marcin}
\texttt{mwart}\index{klasa!mwart}, \texttt{mwrep}\index{klasa!mwrep}
i~\texttt{mwbook}\index{klasa!mwbook}, dostêpny pod adresem
\urlMWclasses. W~klasach tych zosta³y uwzglêdnione m.in.\ takie
zwyczaje jak: umieszczanie kropek po numerach ¶ródtytu³ów, sposób
formatowania przypisów oraz pagin, zakaz przenoszenia s³ów
w~¶ródtytu³ach, regu³y umieszczania/pomijania paginacji. 
Uzyskano to za cenê znacznej ingerencji w~sposób dzia³ania klas
standardowych, czego skutkiem jest niekompatybilno¶æ z~czê¶ci±
pakietów {\LaTeX}a.

Oto przyk³adowa preambu³a artyku³u sk³adanego w~klasie \texttt{mwart}:
\begin{code}
\begin{verbatim}
%& --translate-file=cp1250pl
\documentclass{mwart}
\usepackage[MeX]{polski}
\begin{document} ...
\end{verbatim}
\end{code}
 %%
Jest to zalecany sposób rozpoczynania dokumentów w~jêzyku polskim. Warto
z~niego korzystaæ, zaopatrzywszy siê w~niezbêdne
elementy: fonty \acro{PL}, pakiet \pai{polski} i~klasy Marcina
Woliñskiego. W~standardowej dystrybucji \LaTeX{}a, w~której na ogó³
znajduj± siê obecnie fonty \acro{PL}, zadzia³a natomiast taka preambu³a:
 %%
\begin{code}
\begin{verbatim}
%& --translate-file=cp1250pl
\documentclass{article}
\usepackage{polski}
\end{verbatim}
\end{code}

\section{Odstêpy miêdzy wyrazami }

Aby wyrównaæ prawy margines, {\LaTeX} wstawia miêdzy s³owami odstêpy
ró¿nej wielko¶ci. Odstêp wstawiany na koñcu zdania jest trochê wiêkszy,
poniewa¿ tak sk³ada siê ksi±¿ki w~krajach anglosaskich. {\LaTeX}
zak³ada, ¿e zdania mog± siê koñczyæ kropk±, znakiem zapytania
lub wykrzyknikiem. Je¿eli bezpo¶rednio przed kropk± znajduje siê
du¿a litera, to {\LaTeX} nie traktuje takiego miejsca jako koñca
zdania, lecz jako kropkê po skrócie.

Wyj±tki od powy¿szych zasad trzeba wyra¼nie zaznaczyæ
w~tek¶cie. %W-ty³-ciach
Znak \verb|\| poprzedzaj±cy spacjê oznacza odstêp normalnej wielko¶ci.
Tylda \verb|~| równie¿ wstawia 
 %odstêp normalnej wielko¶ci, 
 taki odstêp,
z~tym ¿e
\LaTeX{}owi nie wolno na nim z³amaæ wiersza. Umieszczenie instrukcji
\verb|\@| przed kropk± jest dla \LaTeX{}a wskazówk±, ¿e ta kropka koñczy
%zdanie, nawet je¶li po du¿ej literze. \cih{"@} \index{~@ \verb.~.}
zdanie, nawet je¶li nastêpuje po du¿ej literze.
\cih{"@}% see. lamport 154
\index{~@\verb.~.}%
\index{tylda@tylda (\verb.~.)}%
%\index{., odstêp po} % ten wpis jest niejasny
 %
\begin{example}
Pan~Kowalski ucieszy³ siê\\
na jej widok (zob.~Rys.~5).\\
Podoba mi siê JAVA\@. A~tobie?
\end{example}
 %
\noindent
Jak wspomniano, wstawianie wiêkszych odstêpów na koñcu zdañ to zwyczaj
anglosaski. W~Europie kontynentalnej tradycyjnie siê tego nie robi.
Wstawianie wiêkszych odstêpów na koñcu zdañ mo¿na wy³±czyæ
poleceniem:
  %
\begin{command}
\ci{frenchspacing}
\end{command}

Pakiet \pai{polski} domy¶lnie wykonuje instrukcjê \ci{frenchspacing} 
za nas, czyli w³±cza odstêpy ,,kontynentalne''.

\section{Tytu³y, ¶ródtytu³y i~punkty }
 %%
Podzielenie dokumentu na rozdzia³y, punkty, podpunkty itd.\ pomaga
czytelnikom lepiej orientowaæ siê w~tek¶cie. Do dzielenia dokumentu na
hierarchiczne czê¶ci s³u¿± odpowiednie instrukcje {\LaTeX}owe. 
Do autora nale¿y
u¿ywanie tych poleceñ w~odpowiednim porz±dku.

W~klasie \texttt{article} mamy do dyspozycji nastêpuj±ce instrukcje
podzia³u hierarchicznego:
\nopagebreak
\begin{code}
\ci{section}\verb|{...}           |\ci{paragraph}\verb|{...}|\\
\ci{subsection}\verb|{...}        |\ci{subparagraph}\verb|{...} |\\
\ci{subsubsection}\verb|{...}     |\ci{appendix}
\end{code}

W~klasach \texttt{report} (raport) i~\texttt{book} (ksi±¿ka)
mog± wystêpowaæ rozdzia³y:
\begin{code}
\ci{chapter}\verb|{...}|
\end{code}
 %%
Je¶li raport b±d¼ ksi±¿kê trzeba podzieliæ na czê¶ci bez naruszania numeracji
punktów i~rozdzia³ów, to mo¿na u¿yæ polecenia:
\begin{command}
\ci{part}\verb|{...}|
\end{command}

Poniewa¿ w~klasie \texttt{article} najwy¿sz± jednostk± w~hierarchii
podzia³u jest \ci{section} (czyli \emph{punkt\/}), ³atwo tworzy siê
ksi±¿ki (klasa \verb+book+), w~których rozdzia³ami s± poszczególne
artyku³y. {\LaTeX} dobierze za nas odpowiednie odstêpy miêdzy
rozdzia³ami oraz wielko¶æ i~krój pisma w~¶ródtytu³ach.

%\pagebreak[3]
Dwie z~wymienionych instrukcji dzia³aj± nieco inaczej ni¿ pozosta³e:
%
\begin{itemize}
\item instrukcja \ci{part} nie ma wp³ywu na numeracjê rozdzia³ów;
\item instrukcja \ci{appendix} nie ma argumentów. Jest to deklaracja
  zmieniaj±ca sposób numerowania z~cyfr na litery. Dotyczy to rozdzia³ów
  w~klasach \verb+book+ i~\verb+report+, a~punktów w~klasie
  \verb+article+.
\end{itemize}
 %%
\noindent
Argumentu instrukcji podzia³u dokumentu {\LaTeX} u¿ywa do przygotowania
spisu tre¶ci. Instrukcja:
%
\begin{command}
\ci{tableofcontents}
\end{command}
 %
\noindent
wstawia spis tre¶ci w~miejscu jej u¿ycia. Aby w~spisie tre¶ci otrzymaæ 
poprawne numery stron, trzeba dokument przetworzyæ (,,zlatechowaæ'')
dwukrotnie. Czasami niezbêdna jest nawet trzecia kompilacja. Kolejny
przebieg jest potrzebny, gdy pod koniec przetwarzania dokumentu {\LaTeX}
pokazuje komunikat:
%
\begin{code}
\begin{verbatim}
LaTeX Warning: Label(s) may have changed.
Rerun to get cross-references right.
\end{verbatim}
\end{code}
%

%%<PLext>
{\LaTeX} przetwarza dokument strona po stronie i~w~pojedynczym
przebiegu nie mo¿e wstawiæ spisu tre¶ci na pocz±tku dokumentu,
poniewa¿ nie jest jeszcze znana jego tre¶æ ani numeracja stron.
Podobnie ma siê sprawa ze spisami tabel czy rysunków. Rozwi±zanie tego
problemu jest tyle¿ proste co skuteczne. Podczas przetwarzania
dokumentu {\LaTeX} zapisuje odpowiednie informacje do plików
pomocniczych -- w~celu ich wykorzystania podczas kolejnych przebiegów.
  
Przeznaczenie danego pliku pomocniczego jest sygnalizowane przez
rozszerzenie jego nazwy. I tak: plik o~rozszerzeniu \eei{.toc} zawiera
spis tre¶ci, plik~\eei{.lot} -- spis tabel, plik~\eei{.lof} -- spis
rysunków, \eei{.aux} -- informacje o~odsy³aczach wewn±trz dokumentu
(odsy³acze omawiamy w~punkcie~\ref{sec:odsylacze}). Pe³niejszy wykaz
nazw plików \LaTeX{}owych podano w~punkcie~\ref{sec:latex-files}
na stronie \pageref{sec:latex-files}.
%%</PLext>

Wymienione wy¿ej instrukcje podzia³u hierarchicznego
posiadaj± tak¿e wersje ,,z~gwiazdk±''. Nazwa instrukcji w~wersji
,,z~gwiazdk±'' sk³ada siê z~,,normalnej'' nazwy, po której wystêpuje
znak ,,\verb+*+''. W~wyniku dzia³ania takiej instrukcji tytu³ 
rozdzia³u lub punktu zostanie umieszczony w~dokumencie,
ale nie w~spisie tre¶ci; tytu³ nie zostanie te¿ objêty numeracj±. 
Przyk³adowo, wersj± ,,z~gwiazdk±'' instrukcji \verb|\section{Pomoc}| jest
\verb|\section*{Pomoc}|.

%%<PLext>
Zwyczajem angielskim jest nieumieszczanie nienumerowanych ¶ródtytu³ów
  w~spisie tre¶ci. Polscy redaktorzy czêsto siê domagaj±, by na przyk³ad
  ,,Wstêp'' by³ ¶ródtytu³em nienumerowanym, a~jednocze¶nie wystêpowa³
  w~spisie. Ten problem rozwi±zujemy za pomoc± polecenia:
\begin{command}
  \ci{addcontentsline}\verb.{.\emph{spis}\verb.}{.\emph{poziom}\verb.}{.\emph{¶ródtytu³}\verb.}. 
\end{command}
 %
\noindent
gdzie: \emph{spis} to rozszerzenie nazwy pliku, w~którym ma zostaæ
zapisana informacja, \emph{poziom} to \texttt{chapter}, \texttt{section}
b±d¼ inna nazwa polecenia hierarchicznego, a~\emph{¶ródtytu³} to sam
¶ródtytu³. Przyk³ad:
 %
\begin{code}
\begin{verbatim}
\chapter*{Wstêp}
\addcontentsline{toc}{chapter}{Wstêp}
\end{verbatim}
\end{code}
%%</PLext>

Najczê¶ciej has³a w~spisie tre¶ci pokrywaj± siê z~tytu³ami rozdzia³ów
czy punktów. Czasami jednak nie jest to po¿±dane, na przyk³ad wówczas,
gdy tekst has³a jest zbyt d³ugi. W~takich wypadkach has³o do spisu
tre¶ci mo¿na podaæ jako \emph{opcjonalny} argument instrukcji podzia³u
hierarchicznego, na przyk³ad tak:
%
\begin{code}
\verb|\chapter[Krótki i~ekscytuj±cy rozdzia³]{To jest|\\
\verb| bardzo d³ugi i~wyj±tkowo nudny rozdzia³}|
\end{code}
%
W~wyniku wykonania tej instrukcji w~spisie tre¶ci pojawi siê
,,Krótki i~ekscytuj±cy rozdzia³'', natomiast w~tytule rozdzia³u
,,To jest bardzo d³ugi i~wyj±tkowo nudny rozdzia³''.


{\LaTeX} sk³ada czê¶æ tytu³ow± dokumentu, napotkawszy instrukcjê:
%
\begin{command}
\ci{maketitle}
\end{command}
%
\noindent
Nale¿y j± umie¶ciæ po \verb+\begin{document}+, czyli nie w~preambule.

Zawarto¶æ czê¶ci tytu³owej ustalaj± polecenia:
%
\begin{command}
\ci{title}\verb|{...}|, \ci{author}\verb|{...}|
oraz opcjonalnie \ci{date}\verb|{...}|
\end{command}
%
\noindent
Nale¿y je umie¶ciæ w~preambule. Je¿eli dokument ma kilku autorów, to ich
nazwiska i~imiona rozdzielamy instrukcj± \ci{and}. Sposób u¿ycia
powy¿szych instrukcji demonstruje rysunek~\ref{document} ze
strony~\pageref{document}.

W~{\LaTeXe} istniej± trzy dodatkowe instrukcje dotycz±ce struktury
dokumentu, dostêpne jednak wy³±cznie w~klasie \verb|book|. Oto ich nazwy,
sposób u¿ycia i~przeznaczenie:
%
\begin{description}
\item[\ci{frontmatter}] powinna byæ pierwsz± instrukcj± w~tre¶ci
  dokumentu, czyli powinna wyst±piæ tu¿ po \verb|\begin{document}|. W³±cza ona
  rzymski zapis numerów stron, wy³±czaj±c jednocze¶nie numerowanie
  punktów podzia³u. To tak, jakby siê u¿ywa³o instrukcji
  ,,gwiazdkowanych'', w~rodzaju \verb|\chapter*{Preface}|. Punkty
  podzia³u trafi± jednak do spisu tre¶ci.
\item[\ci{mainmatter}] nale¿y umie¶ciæ tu¿ przed pierwszym rozdzia³em
  ksi±¿ki. Prze³±cza ona sposób oznaczania numerów stron na arabski,
  zeruj±c zarazem licznik stron.
\item[\ci{backmatter}] powinna wyst±piæ przed ostatnimi fragmentami
  ksi±¿ki, takim jak spis literatury albo skorowidz.
\end{description}
%
\noindent
Powy¿sze instrukcje przydaj± siê do podzielenia ksi±¿ki na czê¶æ
wstêpn± (obejmuj±c± tytulaturê, spisy tre¶ci, tabel, wstêpy itd.),
g³ówn± i~zakoñczenie (za³±czniki, skorowidze, kolofon itd.). W~czê¶ci
wstêpnej tytu³y rozdzia³ów s± sk³adane mniejszym stopniem pisma (czego
nale¿y oczekiwaæ), a~numery stron s± w~notacji rzymskiej (co raczej
odbiega od polskich zwyczajów typograficznych).


\section{Odsy³acze\label{sec:odsylacze}}

Ksi±¿ki, raporty i~artyku³y czêsto zawieraj± odsy³acze do rysunków,
tabel i~innych fragmentów tekstu.  Z~odsy³aczami zwi±zane s± w~\LaTeX{}u 
nastêpuj±ce trzy instrukcje:
%
\begin{command}
\ci{label}\verb|{|\emph{etykieta}\verb|}|,
\ci{ref}\verb|{|\emph{etykieta}\verb|}|
i \ci{pageref}\verb|{|\emph{etykieta}\verb|}|
\end{command}
% *** Przypis JG
\noindent 
Argument \emph{etykieta} jest ci±giem liter, cyfr lub~znaków
interpunkcyjnych. Nazwy etykiet ustala sam autor. \LaTeX{} zamienia
\verb+\ref{+\emph{etykieta}\verb+}+ na numer tego rozdzia³u, punktu,
rysunku, tabeli czy te¿ równania matematycznego, \emph{bezpo¶rednio
  za\/} którym umieszczona zosta³a instrukcja \ci{label} zawieraj±ca
identyczn± \emph{etykietê}. Instrukcja
\verb+\pageref{+\emph{etykieta}\verb+}+ dzia³a identycznie jak \ci{ref},
z~tym ¿e wstawia numer strony, na której znajduje siê element oznaczony
etykiet±\footnote{Warto pamiêtaæ, ¿e te instrukcje ,,nie wiedz±'', do czego
  tak naprawdê siê odnosz±. Zadaniem instrukcji \ci{label} jest
  przechowanie zwi±zku wygenerowanej automatycznie liczby z~miejscem
  w~tek¶cie.}. Oto przyk³ad:
%
\begin{example}
Odsy³acz do tego punktu
\label{sec:this} wygl±da tak:
,,patrz punkt~\ref{sec:this} na
stronie~\pageref{sec:this}.''
\end{example}

Podobnie jak w~wypadku spisów tre¶ci, tabel czy rysunków, do ustalenia
w³a¶ciwej numeracji odsy³aczy potrzebne s± co najmniej dwie, a~z~regu³y
trzy kompilacje dokumentu. Podczas pierwszej \LaTeX{} wysy³a do pliku
pomocniczego z~rozszerzeniem \eei{.aux} (zob.
punkt~\ref{sec:latex-files}) informacje o~odsy³aczach, które
wykorzystuje podczas kolejnych kompilacji.

\section{Przypisy }

Do sk³adania przypisów u~do³u strony s³u¿y instrukcja:
%
\begin{command}
\ci{footnote}\verb|{|\emph{tekst przypisu}\verb|}|
\end{command}
 %
\noindent
Nale¿y j± wstawiæ bezpo¶rednio po s³owie lub zdaniu, do którego siê
odnosi. W~krajach anglosaskich przypisy odnosz±ce siê do ca³ego zdania
lub jego czê¶ci umieszcza siê natychmiast po kropce lub przecinku.
W~Polsce najczê¶ciej umieszcza siê je \emph{przed} znakiem przestankowym
(zasadê tê stosujemy w~niniejszym t³umaczeniu).

%%<PLext>
{\LaTeX} numeruje przypisy automatycznie. Sposób ich numerowania zale¿y
od u¿ywanej klasy. W~klasie \verb|article| numeracja jest
ci±g³a, w~klasach \verb|report| i~\verb|book| przypisy s± numerowane
w~ramach rozdzia³ów.
%%</PLext>

\begin{example}
Przypisy\footnote{To jest w³a¶nie
przypis.} s± czêsto
stosowane przez
u¿ytkowników {\LaTeX}a
\end{example}

\section{Wyró¿nienia }

W~tekstach pisanych na maszynie fragmenty, które maj± zostaæ
wyró¿nione, $\underline{\mbox{podkre¶la siê}}$.
W~dokumentach drukowanych wyró¿nienie fragmentu odbywa siê przez 
z³o¿enie go \textit{kursyw±}. S³u¿y do tego \LaTeX{}owa instrukcja:
%
\begin{command}
\ci{emph}\verb|{|\emph{tekst}\verb|}|
\end{command}
%
\noindent
Argumentem tej instrukcji jest tekst, który ma zostaæ wyró¿niony.
%
\begin{example}
\emph{\emph{Wyró¿nienia} w~tek¶cie
ju¿ wyró¿nionym s± sk³adane
\emph{zwyk³ym} krojem pisma.}
\end{example}

Zwróæmy uwagê, ¿e istnieje ró¿nica miêdzy wyró¿nieniem czê¶ci tekstu
a~z³o¿eniem go inn± czcionk±:
%
\begin{example}
\textit{Tekst mo¿na \emph{wyró¿niæ},
 sk³adaj±c go kursyw±,} 
\textsf{czcionk± \emph{szeryfow±},}
\texttt{a nawet \emph{maszynowo}.}
\end{example}


\section{Otoczenia\label{env} }

Do instrukcji formatuj±cych zaliczaj± siê 
\emph{otoczenia}\index{otoczenie} (zwane 
te¿ \emph{¶rodowiskami}\index{¶rodowisko|see{otoczenie}}),
czyli instrukcje postaci:
%
\begin{command}
\cmd{begin}\verb|{|\emph{nazwa}\verb|}|\quad
\emph{tekst}\quad
\cmd{end}\verb|{|\emph{nazwa}\verb|}|
\end{command}
%
\noindent
gdzie \emph{nazwa} jest nazw± otoczenia, a~\emph{tekst} jest fragmentem
dokumentu, który ma zostaæ z³o¿ony inaczej ni¿ poza otoczeniem.

Otoczenia mo¿na zagnie¿d¿aæ jedne w~drugich:
%
\begin{code}
\verb|\begin{aaa}...\begin{bbb}...\end{bbb}...\end{aaa}|
\end{code}
%
\noindent
Niedopuszczalne jest natomiast ,,przeplatanie'' otoczeñ:
%
\begin{code}
\verb|\begin{aaa}...\begin{bbb}...\end{aaa}...\end{bbb}|
\end{code}
% <PLext>
% Otoczenie tworzy grupê, tak ¿e instrukcje wykonane pomiêdzy
% \verb+\begin{+\emph{nazwa}\verb+}+
% a~\verb+\end{+\emph{nazwa}\verb+}+ dotycz± tylko jego wnêtrza.
% Innymi s³owy ich dzia³anie trwa a¿ do napotkania
% zamykaj±cego \verb+\end{nazwa}+.

% Tu od nowego akapitu!
Wiele standardowych poleceñ \LaTeX{}a mo¿na zapisaæ w~formie
,,otoczeniowej''. W~takich wypadkach nazwa polecenia (bez
w-ty³-ciacha) jest nazw± otoczenia.
Na przyk³ad, zamiast polecenia \ci{em}, w³±czaj±cego
wyró¿niaj±cy krój pisma, mo¿emy 
zastosowaæ otoczenie \verb+\begin{em}...\end{em}+.

W~kolejnych punktach przedstawiamy czê¶ciej u¿ywane otoczenia.

\subsection{Otoczenia \ei{itemize}, \ei{enumerate} i~\ei{description}}

Otoczenia \ei{itemize} oraz \ei{description} s³u¿± do tworzenia
wyszczególnieñ, za¶ \ei{enumerate} do tworzenia wyliczeñ. W~ka¿dym
z~nich element wyliczenia zaczyna siê od instrukcji \ci{item}.

\begin{example}
\begin{enumerate}
\item Taka lista:
\begin{itemize}
\item wygl±da
\item[--] ¶miesznie.
\end{itemize}
\item Pamiêtaj:
\begin{description}
\item[G³upoty] nie stan± siê 
m±dro¶ciami, gdy siê je wyliczy.
\item[M±dro¶ci] mo¿na elegancko
zestawiaæ w~wyliczeniach.
\end{description}
\end{enumerate}
\end{example}

\subsection{Otoczenia \ei{flushleft}, \ei{flushright} i~\ei{center}}

W~otoczeniach \ei{flushleft} i~\ei{flushright} akapity s± sk³adane
z~wyrównaniem, odpowiednio, do lewego b±d¼ prawego marginesu. Wewn±trz
otoczenia \ei{center} ka¿dy wiersz akapitu jest wy¶rodkowany w~osi
szpalty. Tak jak zawsze, {\LaTeX} dzieli akapity na wiersze
automatycznie, mo¿na jednak w~obrêbie powy¿szych otoczeñ wymusiæ zmianê
wiersza poleceniem \ci{\bs}.
%
\begin{example}
\begin{flushleft}
To jest tekst\\ wyrównany do lewej.
{\LaTeX} nie sk³ada tu wierszy\\
z~zachowaniem jednakowej d³ugo¶ci.
\end{flushleft}
\end{example}

\begin{example}
\begin{flushright}
To jest tekst\\ wyrównany do prawej.
{\LaTeX} nie sk³ada tu wierszy\\
z~zachowaniem jednakowej d³ugo¶ci.
\end{flushright}
\end{example}

\begin{example}
\begin{center}
To jest tekst\\wy¶rodkowany.
\end{center}
\end{example}

\subsection{Otoczenia \ei{quote}, \ei{quotation} i~\ei{verse}}

Otoczenie \ei{quote} przydaje siê do sk³adania cytatów oraz przyk³adów:
%
\begin{example}
Je¿eli chodzi o~d³ugo¶æ wierszy,
to regu³± kciuka jest, ¿e:
\begin{quote}
Przeciêtnie wiersz nie powinien
zawieraæ wiêcej ni¿ 66 znaków.

Dlatego w~{\LaTeX}u standardowe
strony maj± szerokie marginesy.
\end{quote}
Dlatego te¿ w~gazetach stosuje
siê druk wielo³amowy.
\end{example}

\noindent
Istniej± ponadto dwa otoczenia o~podobnym zastosowaniu:
\ei{quotation} oraz \ei{verse}. Pierwsze z~nich przydaje siê
do formatowania cytatów d³u¿szych ni¿ jeden akapit.
W~przeciwieñstwie do otoczenia \ei{quote}, wewn±trz 
\ei{quotation} {\LaTeX} rozpoczyna poszczególne akapity od wciêcia
akapitowego. 
Otoczenie \ei{verse} s³u¿y do sk³adania wierszy. Poszczególne
linijki zwrotek nale¿y koñczyæ instrukcj± \ci{\bs}, poszczególne za¶ 
zwrotki -- oddzielaæ pust± lini±.

\begin{example}
Na pamiêæ znam tylko jeden angielski
wiersz. Ten o~Humptym Dumptym.
\begin{flushleft}
\begin{verse}
Humpty Dumpty sat on a wall:\\
Humpty Dumpty had a great fall.\\
All the King's horses and all
the King's men\\
Couldn't put Humpty together again.
\end{verse}
\end{flushleft}
\end{example}

\subsection{Streszczenie}

Publikacje naukowe zaczynaj± siê zazwyczaj od streszczenia --
przegl±du tego, co czytelnik napotka w~dalszej czê¶ci.
W~\LaTeX{}u do wyró¿niania streszczeñ s³u¿y otoczenie 
\ei{abstract}. U¿ywa siê go na ogó³ w~dokumentach klasy 
\texttt{article}.

\newenvironment{abstract}%
        {\begin{center}\begin{small}\begin{minipage}{0.8\textwidth}}%
        {\end{minipage}\end{small}\end{center}}
\begin{example}
\begin{abstract}
Streszczenie streszczenia.
\end{abstract}
\end{example}

\subsection{Symulacja maszynopisu\label{verb-envir} }

Tekst zawarty miêdzy \verb|\begin{|\ei{verbatim}\verb|}|
  a~\verb|\end{verbatim}| jest przez \LaTeX{}a sk³adany dos³ownie, czyli
tak, by wygl±da³ jak napisany na maszynie, z~zachowaniem zmian wiersza
i~odstêpów z~pliku ¼ród³owego.

Aby uzyskaæ ten efekt, krój pisma zmienia siê na imituj±cy pismo
maszynowe (grotesk).  Wszystkie znaki w~tym kroju, w³±czaj±c spacjê,
maj± jednakow± szeroko¶æ.  Zakoñczenie linii wewn±trz otoczenia
\ei{verbatim} prowadzi do rozpoczêcia nowego wiersza w~wydruku,
a~\emph{ka¿da\/} spacja zamienia siê na odstêp. Wewn±trz otoczenia
\ei{verbatim} \emph{nie\/} s± wykonywane instrukcje.

Wewn±trz akapitów imitacjê maszynopisu uzyskuje siê
za pomoc± instrukcji:
%
\begin{command}
\ci{verb}\verb|+|\emph{tekst}\verb|+|
\end{command}
%
\noindent
Znak \verb|+| ogranicza %tu 
tekst, który ma zostaæ wydrukowany
dos³ownie. Zamiast \verb|+| mo¿na u¿yæ innego znaku, byle to nie by³a
litera, gwiazdka, spacja ani ¿aden znak, który wystêpuje w~\emph{tek¶cie}. 
Instrukcjê \ci{verb} oraz otoczenie
\pai{verbatim} wykorzystujemy czêsto w~tej
ksi±¿ce do sk³adania przyk³adów {\LaTeX}owych.
%
\begin{example}
Rozwa¿my przyk³ad\ldots

\begin{verbatim}
{ for (i=1;i<=NF;i++) {l[$i]++; }
END {for (i in l) {print l[i]}
\end{verbatim}
\end{example}
%$ %
\noindent
Otoczenie \ei{verbatim} oraz instrukcja \ci{verb} maj± tak¿e wersje
,,z~gwiazdk±'', w~których spacja z~pliku ¼ród³owego jest zamieniana na
znak \verb*+ +.  Jest to jedyna ró¿nica dzia³ania w~porównaniu do
wersji bezgwiazdkowych:
%
\begin{example}
\begin{verbatim*}
gwiazdkowa wersja
otoczenia verbatim
wyró¿nia spacje
w tek¶cie
\end{verbatim*}
\end{example}
%
\noindent
Otoczenia \ei{verbatim} ani instrukcji \ci{verb} 
nie wolno u¿ywaæ wewn±trz argumentów innych instrukcji
(wiêcej na ten temat w~punkcie~\ref{fragile:commands}).

\subsection{Otoczenie \ei{tabular}\label{sec:tabular} }

Do sk³adania tabel s³u¿y otoczenie \ei{tabular}. {\LaTeX} automatycznie
ustala szeroko¶æ poszczególnych rubryk tabeli. Otoczenie ma jeden
parametr obowi±zkowy, \emph{spec-kolumn}, który okre¶la liczbê kolumn
tabeli oraz sposób ich justowania:
%
\begin{command}
\verb|\begin{tabular}{|\emph{spec-kolumn}\verb|}|
\end{command}
%
\noindent
Dla ka¿dej kolumny nale¿y w~argumencie wstawiæ jedn± z~liter: \verb+l+,
\verb+r+ lub \verb+c+, okre¶laj±c w~ten sposób justowania
zawarto¶ci kolumny. Dosuniêcie zawarto¶ci kolumny do lewej 
oznaczamy liter± \verb+l+, do prawej -- znakiem \verb+r+, 
a~wy¶rodkowanie -- znakiem \verb+c+.
Zapisu \verb|p{|\emph{szer-kolumn}\verb|}| mo¿na u¿yæ do zaznaczenia, ¿e
kolumna ma mieæ szeroko¶æ \emph{szer-kolumn}. Wewn±trz
takiej kolumny tekst jest sk³adany w~prostok±t o~zadanej szeroko¶ci,
z~wyrównywaniem obu marginesów.
Znak \verb+|+ instruuje \LaTeX{}a, by kolumny tabeli 
rozdzieli³ pionow± kresk±.

Wewn±trz otoczenia \ei{tabular} poszczególne wiersze oddzielamy
instrukcj± \ci{\bs}, a~rubryki w~wierszu -- znakiem \verb+&+.
Instrukcja \ci{hline} wstawia poziom± kreskê na ca³± szeroko¶æ tabeli.
 %
\index{"|@ \verb."|.}
\begin{example}
\begin{tabular}{|r|l|} \hline
7C0 & heksadecymalnie \\
3700 & oktalnie \\
11111000000 & binarnie \\
\hline \hline
1984 & dziesiêtnie \\ \hline
\end{tabular}
\end{example}
 %%
\vspace*{-.45ex}
 %%
\begin{example}
\begin{tabular}{|p{4.7cm}|} \hline
Ten akapit jest wewn±trz pude³ka.
Mamy nadziejê, ¿e uzyskany
efekt siê podoba.\\ \hline
\end{tabular}
\end{example}
 %
\noindent
Instrukcj± \verb|@{...}| okre¶lamy odstêp miêdzy kolumnami.
Zastêpuje ona domy¶lny odstêp miêdzykolumnowy 
tre¶ci± umieszczon± miêdzy \verb+{+ a~\verb+}+.
Stosuje siê j± czêsto do wyrównywania zestawieñ
liczbowych wed³ug cyfr znacz±cych.
Mo¿na j± tak¿e wykorzystaæ do usuniêcia odstêpów
w~pierwszej i~ostatniej kolumnie tabeli, co ilustruje
poni¿szy przyk³ad:
%
\label{sec:tabular-et}
\begin{example}
\begin{tabular}{@{} l @{}} \hline
bez odstêpów na brzegach\\ \hline
\end{tabular}
\end{example}
\vspace*{-.45ex}
\begin{example}
\begin{tabular}{l} \hline
odstêpy na brzegach tabeli\\ \hline
\end{tabular}
\end{example}

\noindent
W~{\LaTeX}u nie ma mechanizmu pozwalaj±cego wyrównywaæ zestawienia
liczbowe wed³ug cyfr znacz±cych\footnote{%
  Do wyrównywania cyfr mo¿na skorzystaæ %z~mo¿liwo¶ci 
   z~pakietu
  \pai{dcolumn} z~zestawu ,,tools''.}, ale efekt ten mo¿na
%%osi±gn±æ, %% ¼le siê sk³ada 
uzyskaæ, %% dziêki temu akapit skraca siê o 1 wiersz
sk³adaj±c liczbê w~dwóch kolumnach: czê¶æ ca³kowit± w~kolumnie
wyrównywanej do prawego brzegu i~czê¶æ dziesiêtn± w~kolumnie
wyrównanej do lewego. Za pomoc± instrukcji \verb|@{,}| zastêpujemy
przecinkiem odstêp wstawiany normalnie miêdzy kolumnami. Trzeba jednak
pamiêtaæ o~konieczno¶ci wpisywania znaku \verb|&| zamiast przecinków
w~liczbach. Rubryki rozci±gaj±ce siê na kilka kolumn, jak nag³ówek
w~poni¿szym przyk³adzie, tworzymy poleceniem \ci{multicolumn}:

\begin{example}
\begin{tabular}{c r @{,} l}
Wyra¿enie &
\multicolumn{2}{c}{Warto¶æ}\\\hline
$\pi$ & 3&1416 \\
$\pi^{\pi}$ & 36&46 \\
$(\pi^{\pi})^{\pi}$ & 80662&7 \\
\end{tabular}
\end{example}
 %
\noindent
Polecenie \ci{cline}\verb+{+\emph{m}\verb+-+\emph{n}\verb+}+ 
wstawia poziom± kreskê 
ci±gn±c± siê od kolumy \emph{m}~do kolumny~\emph{n}:

\begin{example}
\begin{tabular}{|c|c|c|c|l|}\hline
1 &\multicolumn{4}{c|}{0}\\ 
\cline{2-5}
1 & 2 & 3 & 4 &5 \\ \cline{2-4}
1 & 2 & 3 & 4 &5 \\ \hline
\end{tabular}
\end{example}
 %%
W~punkcie~\ref{more:tables} opisano,
jak sobie radziæ ze sk³adem bardziej skomplikowanych tabel.

\section{Wstawki }

Wspó³czesne publikacje zawieraj± du¿o rysunków i~tabel. Elementów tych
nie nale¿y dzieliæ miêdzy strony i~dlatego wymagaj± specjalnego
potraktowania. W~sytuacji gdy nie mieszcz±
siê one na bie¿±cej stronie, na ogó³ przenosi siê je i~wstawia na
pocz±tku strony nastêpnej. W~wypadku przeniesienia rysunku lub
tabeli miejsce pozosta³e na stronie wype³niane jest tekstem. Tego
typu elementy bêdziemy nazywaæ \emph{wstawkami}\index{wstawka}.

Aby w~pe³ni skorzystaæ z~{\LaTeX}owego mechanizmu wstawek, 
trzeba choæby powierzchownie rozumieæ, jak {\LaTeX}
manipuluje takimi obiektami. W~przeciwnym razie
wstawki mog± siê staæ ¼ród³em irytacji, gdy¿ {\LaTeX}
bêdzie je umieszcza³ wszêdzie, tylko nie w~miejscach, w~którym by¶my
sobie tego ¿yczyli.

Do tworzenia wstawek mamy w~{\LaTeX}u dwa otoczenia. Otoczenie
\ei{figure} s³u¿y do tworzenia rysunków, a~otoczenie \ei{table}
-- do tabel. Oba maj± jeden parametr opcjonalny:
%
\begin{command}
\verb|\begin{figure}[|\emph{miejsce}\verb|]| albo
\verb|\begin{table}[|\emph{miejsce}\verb|]|
\end{command}
%
\noindent
Argument \emph{miejsce} okre¶la, gdzie na stronie
mo¿na umie¶ciæ wstaw\-kê. Powinna to byæ sekwencja od jednego
do piêciu znaków: \verb+h+, \verb+t+, \verb+b+, \verb+p+ oraz \verb+!+.
Ka¿dy znak okre¶la dopuszczalny sposób umieszczenia wstawki;
szczegó³owe informacje na ten temat zestawiono w~tabeli~\ref{tab:permiss}.

\begin{table}[!tbp]
\caption{Opcjonalny argument otoczeñ \ei{table} i~\ei{figure}
\label{tab:permiss} }
\noindent \begin{minipage}{\textwidth}
\medskip
\begin{center}
\begin{tabular}{@{}cp{10cm}@{}}
Znak & Dopuszczalne miejsce umieszczenia wstawki \\ \hline
\rule{0pt}{1.05em}
\texttt{h} & bez przemieszczenia, dok³adnie w~miejscu u¿ycia \\[0.3ex]
% poni¿sze nie jest prawd±: [tp]
% (u¿yteczne w~wypadku niewielkich wstawek);
\texttt{t} & na górze strony \\[0.3ex]
\texttt{b} & na dole strony \\[0.3ex]
\texttt{p} & na stronie zawieraj±cej wy³±cznie wstawki \\[0.3ex]
\texttt{!} & ignoruj±c wiêkszo¶æ parametrów kontroluj±cych
umieszczanie wstawek\footnote{S± to parametry takie jak
np.~maksymalna dopuszczalna liczba wstawek na stronie},
przekroczenie warto¶ci, które mog± nie pozwoliæ na
umieszczanie nastêpnych wstawek na stronie.
\end{tabular}
\end{center}
\end{minipage}
\end{table}

Przyk³adowa tabela mo¿e  siê zaczynaæ tak:
%
\begin{code}
\verb|\begin{table}[!hbp]|
\end{code}
%
\noindent
Argument \verb|[!hbp]| oznacza, ¿e tabelê mo¿na umie¶ciæ w~miejscu,
w~którym pojawia siê w~pliku ¼ród³owym (\texttt{h}), albo na dole strony
(\texttt{b}), albo wreszcie na osobnej stronie zawieraj±cej wy³±cznie
wstawki (\texttt{p}). Ponadto ,,\texttt{!}'' oznacza, ¿e {\LaTeX} ma
pomin±æ wiêkszo¶æ parametrów steruj±cych umieszczaniem wstawek. Je¿eli
%%instrukcji \ci{table} %% b³±d [tp] 
otoczenia \ei{table}
u¿yto bez opcjonalnego argumentu, to jego
domy¶lnymi warto¶ciami s±~\verb|[tbp]|.

\LaTeX{} umieszcza ka¿d± wstawkê zgodnie ze specyfikacj± autora podan±
w~argumencie \emph{miejsce}. Je¿eli nie mo¿e umie¶ciæ wstawki na
bie¿±cej stronie, to do³±cza j± albo do \emph{kolejki rysunków}, albo do
\emph{kolejki tabel}\footnote{S± to kolejki typu \acro{FIFO} (pierwsze
  wesz³o -- pierwsze wyjdzie).}. Na pocz±tku sk³adania nowej strony
{\LaTeX} sprawdza, czy mo¿na j± zape³niæ wstawkami czekaj±cymi
w~kolejce. Je¶li nie jest to mo¿liwe, to pierwsza wstawka ka¿dej
z~kolejek traktowana jest tak, jak gdyby w³a¶nie pojawi³a siê w~tek¶cie:
{\LaTeX} stara siê j± umie¶ciæ zgodnie z~warto¶ciami parametru
\emph{miejsce} (za wyj±tkiem \verb+h+, gdy¿ nie jest to ju¿ oczywi¶cie
mo¿liwe). Nowe wstawki do³±czane s± na koniec odpowiednich kolejek. 
{\LaTeX} dba
o~w³a¶ciwy porz±dek wstawek ka¿dego typu. Mo¿e siê zdarzyæ, ¿e
pojedynczy rysunek, którego z~jakich¶ wzglêdów nie mo¿na poprawnie
wstawiæ, ,,ci±gnie'' za sob± wszystkie pó¼niejsze rysunki, nawet a¿ na
koniec dokumentu. Dlatego:

\begin{quote}
Je¿eli {\LaTeX} nie umieszcza wstawek zgodnie z~oczekiwaniami,
to z~regu³y która¶ z~nich blokuje ca³± kolejkê,
a~byæ mo¿e nawet wszystkie kolejki wstawek.
\end{quote}

%%\bigskip
\noindent
Wyja¶niwszy ów cokolwiek zawi³y problem umieszczania wstawek, przejd¼\-my do
omówienia kilku pozosta³ych spraw z~nimi zwi±zanych. Poleceniem:
%
\begin{command}
\ci{caption}\verb|{|\emph{tekst}\verb|}|
\end{command}
%
\noindent
wstawiamy tytu³ rysunku lub tabeli. Kolejny numer rysunku b±d¼ tabeli
oraz s³owo ,,Rysunek'' b±d¼ ,,Tabela'' (lub ,,Tablica'' -- zale¿nie od
u¿ywanego pakietu polonizacyjnego) zostan± wstawione automatycznie.

Nastêpuj±ce instrukcje:
%
\begin{command}
\ci{listoffigures} oraz \ci{listoftables}
\end{command}
%
\noindent
dzia³aj± analogicznie do instrukcji \ci{tableofcontents},
wstawiaj±c do dokumentu, odpowiednio, spis rysunków oraz spis tabel.
Poszczególnymi pozycjami tych spisów bêd±
tytu³y rysunków b±d¼ tabel bêd±ce argumentami instrukcji
\ci{caption}. Je¿eli tytu³ jest d³ugi, to do spisu mo¿na
przes³aæ jego wersjê skrócon±, podan± jako opcjonalny argument
instrukcji \ci{caption}:
%
\begin{code}
\verb|\caption[Short]{LLLLLoooooonnnnnggggg}|
\end{code}
%
Za pomoc± instrukcji \ci{label} oraz \ci{ref} mo¿na tworzyæ
odsy³acze do tabel i~rysunków.

Polecenie \ci{label} nale¿y umieszczaæ \emph{bezpo¶rednio za\/}
instrukcj± \ci{caption}. Dobrym pomys³em jest te¿ umieszczenie jej
wewn±trz argumentu instrukcji \ci{caption} (na przyk³ad 
na koñcu tytu³u rysunku czy tabeli).
Niektórzy u¿ytkownicy b³êdnie s±dz±, ¿e wystarczy umie¶ciæ instrukcjê
\ci{label} wewn±trz otoczenia \ei{figure} czy \ei{table}, gdy
tymczasem umieszczenie jej przed poleceniem \ci{caption} 
prowadzi do b³êdów w~numerach odsy³aczy.

W~poni¿szym przyk³adzie wstawka zawiera prostok±t o~wymiarach 5~cm
$\times$ 5~cm. Ten sposób postêpowania mo¿na wykorzystaæ w~celu
zarezerwowania miejsca na rysunki, które zostan± wklejone pó¼niej -- do
gotowego, wydrukowanego dokumentu.
% to nie to samo co: [tp]
% Tym sposobem mo¿na
% zarezerwowaæ miejsce na rysunki, które zostan± wklejone pó¼niej --
% dopiero do gotowego, przeznaczonego do druku dokumentu.
%
\begin{code}
\begin{verbatim}
Rysunek~\ref{white} jest przyk³adem Pop-Artu.
\begin{figure}[!htp]
\makebox[\textwidth]{\framebox[5cm]{\rule{0pt}{5cm}}}
\caption{Piêæ na piêæ centymetrów\label{white} }
\end{figure}
\end{verbatim}
\end{code}
 %
\noindent
Zak³adaj±c w~tym przyk³adzie, ¿e kolejka rysunków jest pusta, {\LaTeX}
najpierw spróbuje umie¶ciæ rysunek bez przesuwania go dok±dkolwiek
(\texttt{h}). Je¿eli oka¿e siê to niemo¿liwe, to spróbuje go umie¶ciæ na
górze strony (\texttt{t}). Je¿eli i~to oka¿e siê niewykonalne, to bêdzie
siê stara³ umie¶ciæ rysunek na stronie zawieraj±cej wy³±cznie wstawki
(\texttt{p}). Je¿eli w~kolejkach rysunków i~tabel nie ma wstawek
pozwalaj±cych wype³niæ stronê, to \LaTeX{} rozpocznie now± stronê
i~spróbuje umie¶ciæ na niej rysunek, traktuj±c go znowu tak, jakby
w³a¶nie pojawi³ siê w~tek¶cie.

Czasami mo¿e wyst±piæ konieczno¶æ wykonania instrukcji:
 %
\begin{command}
\ci{clearpage} albo nawet \ci{cleardoublepage}
\end{command}
 %
\noindent
W~wyniku jej zadzia³ania {\LaTeX} umieszcza w~dokumencie wszystkie
oczekuj±ce w~kolejkach wstawki, a~nastêpnie rozpoczyna sk³ad od nowej
strony. W~wypadku u¿ycia instrukcji \ci{cleardoublepage} {\LaTeX}
rozpoczyna sk³ad od strony 
nieparzystej (por. przypis~\ref{fnt:clrdblpg} na str.~\pageref{fnt:clrdblpg}).

W~dalszej czê¶ci ksi±¿ki przedstawimy, jak mo¿na do dokumentu do³±czaæ
rysunki w~formacie {\PSi} (por.~\ref{eps:incl}).

\section{Ochrona poleceñ kruchych\label{fragile:commands}}

Niektórych poleceñ nie mo¿na umieszczaæ wewn±trz argumentów innych
poleceñ, na przyk³ad polecenie \ci{footnote} albo \ci{verb} nie mo¿e siê pojawiæ
w~argumencie polecenia \ci{section} czy \ci{caption}. Kompilacja
dokumentu zakoñczy siê w~takiej sytuacji b³êdem, a~takie polecenia
nazywamy \emph{kruchymi}\index{polecenie!kruche} (ang.~\UKemph{fragile
  command\/}).

Polecenia kruche wymagaj± ,,ochrony''. Mo¿emy je chroniæ,
umieszczaj±c przed nimi polecenie \ci{protect}.
Polecenie \ci{protect} odnosi siê wy³±cznie do instrukcji znajduj±cej
siê tu¿ za nim, nie obejmuje swym dzia³aniem nawet argumentów tej
instrukcji. W~wiêkszo¶ci wypadków nadmiarowe u¿ycie \ci{protect} nie 
powoduje szkód.
 %%
\begin{code}
\begin{verbatim}
\section{Jestem przezorny%
   \protect\footnote{i~chroniê przypisy}}
\end{verbatim}
\end{code}
 %%
Uwaga: wiele osób lubi dodawaæ przypisy do ¶ródtytu³ów. Naszym zdaniem
jest to z³y i~komplikuj±cy ¿ycie zwyczaj; ostatecznie zawsze mo¿na
umie¶ciæ przypis w~pierwszym akapicie pod ¶ródtytu³em. Rób jak
uwa¿asz, ale czy wiesz, jak usun±æ numer przypisu ze spisu tre¶ci?

\section {Listy \label{sec:letter}}

Do pisania listów mo¿na u¿yæ klasy \verb+letter+. Struktura pliku
¼ród³owego tej klasy ró¿ni siê od
dokumentów z~klasy \verb+article+ czy \verb+book+. Klasê
\verb+letter+ zaprojektowano tak, by bezproblemowo da³o siê napisaæ
zarówno pojedynczy list do przys³owiowej ,,cioci'', jak te¿ setki listów 
do ró¿nych osób (korespondencja seryjna).

Je¶li imiê, nazwisko i~adres nadawcy maj± byæ
identyczne we wszystkich listach, to deklarujemy je 
poleceniem:
%
\begin{code}
\verb+\address{+\emph{imiê}\verb+\\+\emph{nazwisko}\verb+\\+
\emph{adres\dots}\verb+}+
\end{code}
%
\noindent
U¿ycie instrukcji \ci{\bs} w~adresie powoduje z³amanie wiersza.

Polecenie \ci{signature} s³u¿y do zadeklarowania podpisu pod listem.
Wewn±trz argumentu tego polecenia instrukcja \ci{\bs} s³u¿y
do rozpoczêcia nowego wiersza, przyk³adowo:
%
\begin{example}
Dyr. E.~K.~Tor,\\ Przewodnicz±cy
Zastêpcy
\end{example}
%
\noindent
Do nag³ówka listu automatycznie wstawiana jest bie¿±ca data. Aby wstawiæ
inn±, nale¿y zastosowaæ deklaracjê \ci{date}:
%
\begin{code}
\verb+\date{16 Czerwca 1963~r.}+
\end{code}
%
\noindent
Deklaracje \ci{address}, \ci{signature} oraz \ci{date}
umieszcza siê zwykle w~preambule, chocia¿ mog± one wyst±piæ równie¿
w~czê¶ci zasadniczej pliku ¼ród³owego.

Tre¶æ listu powinni¶my wpisaæ wewn±trz otoczenia \ei{letter}. Otoczenie
to ma jeden argument, którym jest adres osoby, do której piszemy.
Wewn±trz otoczenia \ei{letter} mo¿na stosowaæ kilka prostych poleceñ
s³u¿±cych do umieszczania w~odpowiednim miejscu elementów typowego
listu\footnote{Elementy nietypowe zawsze mo¿na umie¶ciæ, korzystaj±c
  z~innych poleceñ poznanych w~tym rozdziale.}. Do z³o¿enia nag³ówka
listu u¿ywamy polecenia \ci{opening}, a~do zakoñczenia --
\ci{closing}. Ponadto s± polecenia: \ci{ps} do wstawienia \emph{post
  scriptum} oraz \ci{cc} do zdefiniowania wykazu osób, które maj±
otrzymaæ kopiê listu. Oto pe³ny przyk³ad listu:
%
\begin{code}
\begin{verbatim}
%& --translate-file=il2-pl
\documentclass{letter}
\usepackage{polski}
\address{Dyr. E.~K.~Tor,\\ Przewodnicz±cy Zastêpcy\\
 Firma z~o.o.\\ w/m}
\signature{E.~.K.~Thor}
\begin{document}
% pierwszy list
\begin{letter}{Henryk Potrykus\\ul.~Krótka\\Puck}
\opening{Szanowny Panie}
Z~przykro¶ci± zawiadamiam, ¿e Pañskie podanie
zosta³o...
\closing{Z~powa¿aniem}
\cc{cc: Józef Wujke}
\end{letter}

% drugi list
\begin{letter}{Zofia Potrykus\\ul.~Szkolna\\Reda}
\opening{Szanowna Pani}
Odpowiadaj±c na Pani pismo...
...
\end{letter}
\end{document}
\end{verbatim}
\end{code}

%%% Local Variables:
%%% mode: latex
%%% TeX-master: "lshort2e"
%%% coding: latin-2
%%% case-fold-search: nil
%%% LocalWords: ghostscript acrobat makeindex plmindex kiepsko¶ci
%%% LocalWords: Johannesa Braamsa
%%% ispell-local-dictionary: "polish"
%%% End