%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% % Contents: Typesetting Part of LaTeX2e Introduction % $Id: typeset.tex 169 2008-09-24 07:32:13Z oetiker $ %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% \chapter{Эх бэлтгэх} \begin{intro} ђмн°х білгээс \LaTeXe{} дээр эх бэлтгэх індсэн ухагдахуунуудыг мэдэж авсан билээ. Тэгвэл энэхіі білгээр эх бэлтгэхэд шаардлагатай мэдвэл зохих бусад бітціідийг судлах болно. \end{intro} \section{Эх ба хэлний бітэц} \secby{Ханс Петер Шмид (Hanspeter Schmid)}{hanspi@schmid-werren.ch} Эх бэлтгэхэд анхаарах гол зійл нь эхийн гол санааг илэрхийлэхийн тулд, эхийг уншихад ойлгомжтой байхаар эмх цэгцтэй, учирзійн нарийн чанд дараалалд оруулж °г°х°д оршино. \LaTeX{} нь бусад т°рлийн эх бэлтгэх системіідээс, эхийг логик болон °гіілбэрзійн бітэцтэйгээр бэлтгэдэг б°г°°д ингэснээр эхийг, баримт болон бусад т°рлийн файлуудад зарласан ``дірмийн'' дагуу боловсруулдгаараа ялгардаг. \LaTeX{}-д (ер нь хэвлэлд) эхийн хамгийн чухал зійл нь \wi{догол м°р} (параграф) байдаг. ``Зійл'' гэсний учир нь, догол м°р нь °°рт°°, хам сэдвийн нэгээхэн санааг буюу тіінтэй уялдаа холбоо біхий агуулгыг багтаадагт оршино. Дараагийн дэд білгээс эхэд хэрхэн м°р таслах, жишээлбэл \texttt{\bs\bs}, м°н хэрхэн шинэ догол м°р эхліілэх, жишээлбэл эх кодод хоосон м°р авах талаар тус тус судлах болно. Ер нь шинэ санааг догол м°р°°с, харин хуучин буюу дахин давтагдсан санааг шинэ м°р°°с догол авалгійгээр шууд эхліілдэг. Ихэнх хімііс догол м°рийг хэдийд ямар н°хц°лд авах талаар дутуу дулимаг ойлголттой явдгаас болж, ялангуяа \LaTeX{} дээр догол м°рийг замбараагій хэрэглэдэг. Энэ алдаа ихэнхдээ текстэд томьјо оруулах іед тохиолддог. Дараах жишээніідээс ямар тохиолдолд томьјоны °мн° болон хойно хоосон м°р (догол м°р) авдаг, ямар тохиолдолд авдаггій болохыг тодруулцгаая. (Эдгээр жишээнд гарч байгаа тушаалууд танд одоохондоо ойлгомжгій санагдвал дараагийн білгийг уншаад дахин энэ білгийг судлахыг з°вл°е.) \begin{code} \begin{verbatim} % Example 1 Эйнштейн °°рийн, тухайн іедээ олноо алдаршсан боловч ц°°н тооны хінд ойлгогдож байсан \begin{equation} e = m \cdot c^2 \; , \end{equation} томьјогоо танилцуулахад \ldots % Example 2 \ldots Кирхгофын цахилгаан гійдлийн хуулиас: \begin{equation} \sum_{k=1}^{n} I_k = 0 \; . \end{equation} хэд хэдэн давуу тал біхий \ldots % Example 3 \ldots Кирхгофын цахилгаан хічдэлийн хуулийг гаргаж болно. \begin{equation} I_D = I_F - I_R \end{equation} энэ нь ялгаатай транзисторуудын ц°м юм. \ldots \end{verbatim} \end{code} Эхийн удаах зійл нь °гіілбэр байдаг. Англи хэлэнд °гіілбэр хоорондын зайг товчилсон іг хоорондын зайнаас урт авдаг ба \LaTeX{}-т іінийг тохируулан сонгож болдог. Энэ тухай энэхіі білгийн т°гсг°лд тайлбарлах болно. Эх нь гишіін °гіілбэрээс бітэх нь бий. Ихэнх хэлніід цэг таслалын нарийн т°в°гтэй дірэмтэй байдаг бол зарим нь (Герман, Англи) богино зогсолтыг таслалаар тэмдэглэдэг дірэмтэй.\footnote{Монгол хэлний хувьд таслал тавихгій бол °гіілбэрийн утга хувирах буюу бірхэг болох газарт таслал заавал тавина.} Таслалыг хаана тавих эсэхэд эргэлзэж байвал °гіілбэрийг чангаар унших явцад богиноор амьсгал авах хэсэгт таслал тавина гэсэн іг. Зарим газар ярвигтай байвал таслал тавилгій; амьсгаа авах газруудад (тір зогсолт) таслал тавих юм. Эцэст нь, эхэд зійлийг білэг, дэд білэгт оруулах зэргээр дээд т°вшний нарийн зій тогтолд оруулах хэрэгтэй. Хэдий тийм боловч, бичиглэлийн жишээлбэл{} \verb|\section{|\texttt{Эх болон хэлний бітэц}\verb|}| хэвлэлтийн ір дін нь илэрхий учраас дээд т°вшний бітцэд хэрхэн ашиглах нь бараг тодорхой юм. \section{М°р таслах ба хуудас шилжих} \subsection{Зійлийг тохируулах} Номын м°р бір ихэвчлэн ижил урттайгаар хэвлэгддэг. \LaTeX{}, догол м°рийг гаргахдаа шаардлагатай газар \wi{м°р таслах} болон іг хоорондох зайг нэмэх зэргээр зохицуулдаг б°г°°д зайлшгій н°хц°лд ігийг іеэр тасалдаг. Догол м°рийг хэрхэн гаргах нь баримтын т°рл°°с шалтгаална. Ихэвчлэн м°рийн эхлэлд догол іісгэдэг б°г°°д хојр зійл хооронд иліі дутуу зай авдаггій. \ref{parsp}-р дэд білгээс дэлгэрэнгійг сонирхоно уу. Онцгой тохиолдолд \LaTeX{}-д м°р таслах дараах тушаалыг ашиглаж болно: \begin{lscommand} \ci{\bs} буюу \ci{newline} \end{lscommand} \noindent дээрх тушаал нь догол гаргахгійгээр шинэ м°р эхліілнэ. \begin{lscommand} \ci{\bs*} \end{lscommand} \noindent шинэ хуудсанд шилжихгійгээр м°р тасална. \begin{lscommand} \ci{newpage} \end{lscommand} \noindent шинэ хуудаснаас эхэлнэ. \begin{lscommand} \ci{linebreak}\verb|[|\emph{n}\verb|]|, \ci{nolinebreak}\verb|[|\emph{n}\verb|]|, \ci{pagebreak}\verb|[|\emph{n}\verb|]|, \ci{nopagebreak}\verb|[|\emph{n}\verb|]| \end{lscommand} \noindent тэгээс д°р°в хіртэлх утгаас хамаарч таслах боломжтой (боломжгій) газруудад ``break'' тушаал нь таслалт хийдэг. Ийнхіі ``break'' тушаал тодорхойлогдоход \LaTeX{} тухайн хуудасны хувьд, удаах дэд білэгт дурдсанчлан м°р бірийн уртыг жигдлэх ійлдлийг давхар гійцэтгэдэг хэдий ч дээрх тушаалын биелэлтээр жигд бус зай гарах нь бий. Харин ``new'' тушаал нь ерд°° ``шинэ м°р'' ``шинэ хуудас'' ачаалдаг учраас дээрхээс ялгаатай. \LaTeX{} ямагт хамгийн оновчтой хувилбараар м°р таслахыг эрмэлзэнэ. Хэрэв тухайн м°рийн іг хоорондох зайг сайтар жигдлэх оновчтой хувилбар олдохгій тохиолдолд тухайн м°рийн баруун талыг бусад м°ртэй харьцуулахад жигдэлж іл чадвал энэ тухай \LaTeX{} оролтын файл боловсруулах явцад (``\wi{overfull hbox}'') гэсэн мэдээлэл °гд°г. Голдуу ігийг іеэр таслахад оновчтой хувилбар олдоогій тохиолдолд энэ алдаа гардаг.\footnote{Хэдийгээр \LaTeX{}-ийн (Overfull hbox) алдаа заасан м°р бірийг олоход хіндрэлтэй байдаг ч \ci{documentclass} тушаалд \texttt{draft} сонголтыг ашиглаж з°рчилтэй м°р бірийн баруун талыг тодотгон тэмдэгліілж дээрх хіндрэлээс зайлсхийж болдог.} Стандарт жигдріілэлтийг сулруулах \ci{sloppy} тушаалыг \LaTeX{}-т зарлах тохиолдолд жигд бус м°рийг, іг хоорондын зайг °мн°х хувилбараас нь ихэсгэх байдлаар м°рийн баруун талыг жигдэлдэг ч гарах ір дін нь голдуу зохимжгій харагддаг. Энэ тохиолдолд (``\wi{underfull hbox}'') гэсэн мэдээлэл °гд°г. “інд \ci{fussy} тушаалаар \LaTeX{}-ийн °мн°х тохиргоог буцааж болно. \subsection{“гийг іеэр таслах} \label{hyph} \LaTeX{} шаардлагатай тохиолдолд ігийг іе шилжіілэн тасалдаг. Хэрэв іелэх алгоритм ігийг з°в тасалж чадахгій бол \TeX{}-ийн доорх тушаалаар алдааг залруулж болдог байна. \begin{lscommand} \ci{hyphenation}\verb|{|\emph{ігс}\verb|}| \end{lscommand} \noindent “інд, іеэр таслах ігсийн тасалбал зохих іе хооронд ``\verb|-|'' тэмдэгтийг тавина. Уг тушаалын хувьсагч нь \LaTeX{}-ийн ердийн ісгэн тэмдэгтээс бірдэнэ. Тухайн хэлний хувьд іе шилжіілэх тушаал тохиолдмогц ігийг іеэр шилжіілэх ажиллагаа идэвхэждэг. ђ°р°°р хэлбэл, хэрэв іеэр таслах тушаалыг баримтын эхлэлд зарлавал энэ нь англи хэлний іеэр таслах тушаалын биелэлтэд н°л°°лн°, харин \verb|\begin{document}| тушаалын ард зарлавал олон хэлний \pai{babel} багцаас сонгогдсон тухайн хэлний іеэр таслах дірмийн дагуу ігийг іеэр тасална. Доорх жишээнд ``hyphenation'' гэсэн, ялангуяа ``Hyphenation'' гэсэн ігийг, м°н ``FORTRAN'', ``Fortran'' болон ``fortran'' хувилбар біхий ігийг хэрхэн іеэр таслахыг харуулжээ. Жишээ: \begin{code} \verb|\hyphenation{FORTRAN Hy-phen-a-tion}| \end{code} “е шилжіілэх дірмийг \ci{-} тушаалаар гійцэтгэж болдог б°г°°д энэ нь з°вх°н уг тушаал орсон ігэнд л ійлчилнэ. \LaTeX{} тусгай тэмдэгт агуулсан ігсийг автоматаар іе шилжіілдэггій учраас уг тушаалыг тэдгээр тусгай тэмдэгт агуулсан ігсэд (жишээлбэл, °рг°лттэй ігсэд) хэрэглэхэд тохиромжтой байдаг. %\footnote{Unless you are using the new %\wi{DC fonts}.}. \begin{example} I think this is: su\-per\-cal\-% i\-frag\-i\-lis\-tic\-ex\-pi\-% al\-i\-do\-cious \end{example} Нэг м°рн°°с салган шилжіілж болохгій білэг ігсийг дараах тушаалыг ашиглан багцална \begin{lscommand} \ci{mbox}\verb|{|\emph{текст}\verb|}| \end{lscommand} \noindent Багцлах болсон шалтгааныг доорх тохиолдлуудаар харуулав. \begin{example} Миний утасны дугаар тун удахгій \mbox{0116 291 2319} болно. \mbox{\emph{файлыннэр}} гэсэн хувьсагч нь файлын нэрийг агуулна. \end{example} \ci{fbox} тушаал нь \ci{mbox} тушаалтай т°стэй іірэг гійцэтгэдэг боловч текстийн эргэн тойронд хірээ гаргадгаараа ялгаатай. \section{Т°л°°ний нийлмэл тэмдэгтіід} ђмн°х жишээнээс \LaTeX{}-ийн тусгай тэмдэгтийг илэрхийлэх хялбар тушаалуудыг ізсэн билээ: \vspace{2ex} \noindent \begin{tabular}{@{}lll@{}} Тушаал&Жишээ&Тайлбар\\ \hline \ci{today} & \today & ђн°°дрийн огноо\\ \ci{TeX} & \TeX & Таны дуртай эх бэлтгэгч\\ \ci{LaTeX} & \LaTeX & \LaTeX{}-ийн нэр\\ \ci{LaTeXe} & \LaTeXe & \LaTeX{}-ийн одоогийн хувилбар\\ \end{tabular} \section{Тусгай тэмдэгт болон тэмдгіід} \subsection{Хашилт} Эх бэлтгэхдээ \wi{хашилт}\index{""@\texttt{""}}ыг бичгийн машинд хэрэглэдэг \verb|"| тэмдэгтээр тэмдэглэж \emph{болохгій}. Хэвлэлд хашилтыг тэмдэглэх нээж хаах тусгай тэмдэглэгээ байдаг. \LaTeX{}-ийн хувьд хашилтыг нээхдээ хос~\textasciigrave~(ігийн іе тэмдэглэх тэмдэг) тэмдэгтийг, хаахдаа хос~\textquotesingle~(босоо хашилт) тэмдэгтийг тус тус ашиглана. М°н эдгээрийг дангаар нь хэрэглэсэн ч болно.\footnote{Хашилтад м°н хэд хэдэн янзын хаалт хэрэглэж болно. Жишээлбэл, франц <<хаалт>>-ыг \texttt{<{}<} ба \texttt{>{}>} тэмдэгтіідээр, герман ,,хаалт``-ыг \texttt{,{},} ба \texttt{`{}`} тэмдэгтіідээр тус тус гаргаж болно. \emph{Орч.}} \begin{example} ```x' товчийг дарна уу.'' \end{example} “нэндээ эдгээр орлуулах тэмдэгтіід нь фонтын сонголтыг іл харгалзвал яг л нээх (\textasciigrave), хаах (\textquotesingle) тэмдэг байгаа биз дээ. \subsection{Урт богино зурааснууд} \LaTeX{}-д д°рв°н т°рлийн \wi{зураас} хэрэглэгддэг. Тэдгээрийн гурав нь уртаараа ялгаатай тооны цуваа зурааснаас бірддэг бол нэг нь зураасны ііргийг іл гійцэтгэх математикийн хасах тэмдгийг орлодог: \index{-} \index{--} \index{---} \index{-@$-$} \index{математик!хасах} \begin{example} 10-р білэг, Бат-ђлзий\\ хуудас 13--67, XII--XIII зуун\\ Зуны ид халуун---7-р сар гарлаа.\\ $0$, $1$ ба $-1$ \end{example} Эдгээрийг нэрлэвэл: `-' \wi{богино зураас}, `--' \wi{зураас},\footnote{en-dash---Энэ нь угтаа уртаараа `n' ісгийн °рг°нтэй дійцэх б°г°°д em-dash-ийн хагастай тэнцэнэ.} `---' \wi{урт зураас}\footnote{em-dash---Уртаараа `m' ісгийн °рг°нтэй дійцнэ.} ба `$-$' \wi{хасах тэмдэг}. \subsection{Долгионтой зураас ($\sim$)} \index{www}\index{URL}\index{долгионтой зураас} Энэ тэмдэгт ихэвчлэн веб хаягуудад ашиглагддаг. “інийг \LaTeX{} дээр \verb|\~| гэж тэмдэглэвэл, арай °°р°°р \~{} тэмдэгт гарна, тэгвэл ііний оронд арай °°р тэмдэгт хэрэглээд ізье: \begin{example} http://www.rich.edu/\~{}bush \\ http://www.clever.edu/$\sim$demo \end{example} \subsection{Градусын тэмдэг \texorpdfstring{($\circ$)}{}} \LaTeX{} дээр \wi{градусын тэмдэг} хэрхэн тэмдэглэгддэгийг доорх жишээгээр ізіілэв: \begin{example} $-30\,^{\circ}\mathrm{C}$-т би яг х°лд°х нь ээ. \end{example} \pai{textcomp} багцад градусын тэмдэг арай хялбархан \ci{textcelsius} гэж тэмдэглэгддэг. \subsection{Евро м°нг°н тэмдэг \texorpdfstring{(\officialeuro)}{}} Евро м°нг°н тэмдэгт °рг°н°°р ашиглагдах болсны хирээр, ихэнх фонтууд Евро тэмдгийг агуулах болжээ. \pai{textcomp} багцыг бэлтгэж буй эхийнхээ эхлэлд дараах маягаар зарлаж \begin{lscommand} \ci{usepackage}\verb|{textcomp}| \end{lscommand} дараах тушаалаар энэхіі тэмдгийг илэрхийлнэ. \begin{lscommand} \ci{texteuro} \end{lscommand} Хэрэв таны ашиглаж буй фонтод Евро тэмдэг агуулагдаагій буюу уг фонтын Евро тэмдэг нь таалагдахгій бол °°р хојр янзын фонтоос сонголт хийж болно: Эхнийх нь \pai{eurosym} багцад агуулагдах Евро тэмдгийн албан јсны загвар: \begin{lscommand} \ci{usepackage}\verb|[|\emph{official}\verb|]{eurosym}| \end{lscommand} Хэрэв Евро тэмдгийн загварыг °°рийн ашиглаж буй фонттой ижилсіілэхийг хісвэл дээрх тушаалын \texttt{official} гэсэн сонголтыг \texttt{gen} болгож °°рчл°х°д хангалттай. %If the Adobe Eurofonts are installed on your system (they are available for %free from \url{ftp://ftp.adobe.com/pub/adobe/type/win/all}) you can use %either the package \pai{europs} and the command \ci{EUR} (for a Euro symbol %that matches the current font). % does not work % or the package % \pai{eurosans} and the command \ci{euro} (for the ``official Euro''). %The \pai{marvosym} package also provides many different symbols, including a %Euro, under the name \ci{EURtm}. Its disadvantage is that it does not provide %slanted and bold variants of the Euro symbol. \begin{table}[!htbp] \caption{Евро тэмдгіід} \label{eurosymb} \begin{lined}{10cm} \begin{tabular}{llccc} LM+textcomp &\verb+\texteuro+ & \huge\texteuro &\huge\sffamily\texteuro &\huge\ttfamily\texteuro\\ eurosym &\verb+\euro+ & \huge\officialeuro &\huge\sffamily\officialeuro &\huge\ttfamily\officialeuro\\ $[$gen$]$eurosym &\verb+\euro+ & \huge\geneuro &\huge\sffamily\geneuro &\huge\ttfamily\geneuro\\ %europs &\verb+\EUR + & \huge\EURtm &\huge\EURhv % &\huge\EURcr\\ %eurosans &\verb+\euro+ & \huge\EUROSANS &\huge\sffamily\EUROSANS % & \huge\ttfamily\EUROSANS \\ %marvosym &\verb+\EURtm+ & \huge\mvchr101 &\huge\mvchr101 % &\huge\mvchr101 \end{tabular} \medskip \end{lined} \end{table} \subsection{Цуваа цэг (\texorpdfstring{\ldots}{...})} Бичгийн машинд \wi{цэг}, \wi{таслал} нь ісэг хоорондын зайгаараа бусад ісгіідийнхээ ісэг хоорондын зайтай адил байдаг бол хэвлэлд энэ зай нь багасдаг учраас `\wi{цуваа цэг}ийг' гурван цэгээр т°л°°ліілж болохгій, харин ііний оронд тусгай тушаалыг ашиглах хэрэгтэй \begin{lscommand} \ci{ldots} \end{lscommand} \index{...@\ldots} \begin{example} “ін шиг биш ... харин ингэж:\\ Нью-Йорк, Токио, Будапешт, \ldots \end{example} \subsection{Нийлмэл ісгіід} Зарим ісгийн хослолууд салангид тэмдэгтээр бус нийлмэл ганц тэмдэгтээр дірслэгддэг. \begin{code} {\large f{}f f{}i f{}l f{}f{}i \ldots}\quad ііний оронд \quad {\large ff fi fl ffi\ldots} \end{code} Хојр ігнээс бітсэн ігэнд \wi{нийлмэл ісэг} хэрэглэгдэхгій тул \ci{mbox}\verb|{}| тушаалыг нийлж болох ісэг хооронд оруулснаар нийлмэл ісэгт хувиргах ажиллагааг зогсоодог. \begin{example} \Large shelfful биш\\ харин shelf\mbox{}ful \end{example} \subsection{ђрг°лт болон тусгай тэмдэгтіід} \LaTeX{} олон хэлэнд ашиглагддаг \wi{°рг°лт} болон \wi{тусгай тэмдэгт}іідийг дэмждэг. \ref{accents}-р хіснэгтэд тэдгээр °рг°лтіідийг o ісгээр жишээлэн ізіілэв. Энэ нь бусад ісгіідэд ч м°н адил ійлчилнэ. i болон j ісгіідэд °рг°лт тавихдаа \verb|\i| ба \verb|\j| гэж бичдэг б°г°°д ингэснээр тэдгээр нь дээрээ огт цэггій болж °°рчл°гд°н°. \begin{example} H\^otel, na\"\i ve, \'el\`eve,\\ sm\o rrebr\o d, !`Se\~norita!,\\ Sch\"onbrunner Schlo\ss{} Stra\ss e \end{example} \begin{table}[!hbp] \caption{ђрг°лт болон тусгай тэмдэгтіід.} \label{accents} \begin{lined}{10cm} \begin{tabular}{*4{cl}} \A{\`o} & \A{\'o} & \A{\^o} & \A{\~o} \\ \A{\=o} & \A{\.o} & \A{\"o} & \B{\c}{c}\\[6pt] \B{\u}{o} & \B{\v}{o} & \B{\H}{o} & \B{\c}{o} \\ \B{\d}{o} & \B{\b}{o} & \B{\t}{oo} \\[6pt] \A{\oe} & \A{\OE} & \A{\ae} & \A{\AE} \\ \A{\aa} & \A{\AA} \\[6pt] \A{\o} & \A{\O} & \A{\l} & \A{\L} \\ \A{\i} & \A{\j} & !` & \verb|!`| & ?` & \verb|?`| \end{tabular} \index{цэггій \i{} ба \j}\index{Скандинавын ісгіід} \index{ae@\ae}\index{umlaut}\index{grave}\index{acute} \index{oe@\oe}\index{aa@\aa} \bigskip \end{lined} \end{table} \section{Олон хэлний дэмжлэг} \index{олон хэл} Англи хэлнээс бусад \wi{хэл} дээр эх бэлтгэх тохиолдолд дараах гурван н°хц°л хангагдсан байвал зохино: \begin{enumerate} \item Автоматаар іісэх текстийн тэмдэгтіід\footnote{Хіснэгтийн жагсаалт, зургийн жагсаалт, \ldots} тухайн хэлэндээ нийцсэн байна. Йоханнес Браамсын (Johannes Braams) зохиосон олон хэлний \pai{babel} багц нь олон хэлний тэмдэгтіідийг ялган таньдаг. \item \LaTeX{}-д тухайн хэлнийхээ іг іелэх дірмийг таниулсан байх јстой. “г іелэх дірмийн файлыг \LaTeX{}-д шинээр боловсруулна гэдэг жаахан ярвигтай асуудал байдаг. Энэ талаарх дэлгэрэнгійг \guide{} товхимлоос авна уу. \item Тухайн хэлний хэвлэлийн онцлог дірміід. Жишээлбэл франц хэлэнд, давхар цэг (:) бірийн °мн° зай авдаг. \end{enumerate} Хэрэв таны систем, дээрх н°хц°лийг хангасан бол \pai{babel} багцыг идэвхжіілэх доорх тушаалыг \verb|\documentclass| тушаалын дор зарлана. \begin{lscommand} \ci{usepackage}\verb|[|\emph{хэл}\verb|]{babel}| \end{lscommand} \noindent Боловсруулалт хийх бірд ашиглагдаж буй \emph{хэлніід} \LaTeX{}-д жагсаалтаар харагддаг. Ийнхіі babel сонгосон хэлэнд зориулагдсан іелэх дірмийг автоматаар идэвхжіілж ашиглана. Хэрэв сонгосон хэл дээрх іг іелэх дірэм, бэлтгэж буй \LaTeX{} файлын форматыг дэмжихгій бол babel шаардлагатай ігийг іе шилжіілж чадахгійд хірнэ. Оролтын тусгай тэмдэгтіідийг хялбарчлах тушаалуудыг \textsf{babel} зарим хэлніідэд ашигладаг. Жишээлбэл, \wi{Герман хэл}энд олон т°рлийн (\"a\"o\"u) гэх мэтийн авиа хэрэглэгддэг. \"o гэсэн авиаг \textsf{babel}-д \verb|\"o| гэж биш ерд°° \verb|"o| гэж бичиж оруулах жишээтэй. Хэрэв babel-д нэгэн зэрэг хэд хэдэн хэл ашиглан эх бэлтгэх шаардлагатай боллоо гэхэд \begin{lscommand} \ci{usepackage}\verb|[|\emph{хэлА}\verb|,|\emph{хэлБ}\verb|]{babel}| \end{lscommand} \noindent гэж зарлах б°г°°д іінд хамгийн сіілийн хэл (жишээ нь хэлБ) нь індсэн хэлээр сонгогдоно. “ндсэн хэлийг \begin{lscommand} \ci{selectlanguage}\verb|{|\emph{хэлА}\verb|}| \end{lscommand} \noindent тушаалаар °°рчилж болно. %Input Encoding \newcommand{\ieih}[1]{% \index{кодчиллууд!оролт!#1@\texttt{#1}}% \index{оролтын кодчиллууд!#1@\texttt{#1}}% \index{#1@\texttt{#1}}} \newcommand{\iei}[1]{% \ieih{#1}\texttt{#1}} %Font Encoding \newcommand{\feih}[1]{% \index{кодчиллууд!фонт!#1@\texttt{#1}}% \index{фонт кодчиллууд!#1@\texttt{#1}}% \index{#1@\texttt{#1}}} \newcommand{\fei}[1]{% \feih{#1}\texttt{#1}} Сіілийн іеийн ихэнх ійлдлийн системіід олон улсын цагаан толгойн ісгіідийг дэмждэг болжээ. \LaTeX{} тэдгээр ялгаатай кодчиллыг олон хэл дээр, олон т°рлийн ійлдлийн системіідэд боловсруулахдаа \pai{inputenc} багцыг ашигладаг: \begin{lscommand} \ci{usepackage}\verb|[|\emph{кодчилол}\verb|]{inputenc}| \end{lscommand} Уг багцыг ашиглах явцад, ялгаатай кодчиллоос шалтгаалж жишээлбэл, герман хэлний \"a хувьсах авиа OS/2-т 132 дахь, Unix системийн ISO-LATIN~1 кодчилолд 228 дахь тэмдэгтээр тус тус илэрхийлэгдэх бол Windows системийн кирилл ісгийн cp1251 кодчилолд энэ тэмдэгт агуулагддаггій. Ашиглаж буй системээс хамаарсан дараах кодчиллуудыг мэдсэн байхад иліідэхгій.\footnote{Латин болон кирилл ісгіідэд суурилсан оролтын кодчилолтой холбоотой дэлгэрэнгій мэдээллийг \texttt{inputenc.dtx} болон \texttt{cyinpenc.dtx} баримтуудаас авна уу. Багцалсан баримтыг хэрхэн боловсруулах талаар \ref{sec:Packages}-р білэгт дурдсан болно.} \begin{center} \begin{tabular}{l | r | r } “йлдлийн & \multicolumn{2}{c}{кодчиллууд}\\ систем & Латин & Кирилл\\ \hline Mac & \iei{applemac} & \iei{macukr} \\ Unix & \iei{latin1} & \iei{koi8-ru} \\ Windows & \iei{ansinew} & \iei{cp1251} \\ DOS, OS/2 & \iei{cp850} & \iei{cp866nav} \end{tabular} \end{center} Хэрвээ олон хэл дээр бэлтгэж буй баримтын оролтын кодчилолд кодын з°рчил іісвэл, \pai{ucs} багц ашиглаж олон байтын кодчилолд (unicode) шилжиж болно. \begin{lscommand} \ci{usepackage}\verb|{ucs}|\\ \ci{usepackage}\verb|[|\iei{utf8x}\verb|]{inputenc}| \end{lscommand} \noindent гэсэн тушаалаар \LaTeX{}, тэмдэгт бір нь хамгийн багадаа нэг байт, хамгийн ихдээ д°рв°н байтаар илэрхийлэгдэх олон байтын \iei{utf8x} кодчиллыг дэмжинэ. Фонт кодчилол нь, ісэг бірийн \TeX-фонт доторх байршлыг тодорхойлсноор оролтын кодчиллуудыг ганц фонт кодчилолд харгалзуулж, шаардагдах фонтуудын багцын тоог бууруулдгаараа оролтын кодчиллоос ялгаатай. Фонтын кодчиллыг \pai{fontenc} багцаас дуудна: \label{fontenc} \begin{lscommand} \ci{usepackage}\verb|[|\emph{кодчилол}\verb|]{fontenc}| \index{фонт кодчиллууд} \end{lscommand} \noindent іінд \emph{кодчилол} нь фонтын кодчилол. Нэгэн зэрэг хэчнээн ч кодчиллыг дуудаж болно. \LaTeX{}-ийн індсэн фонт кодчилол нь \TeX{}-ийн Computer Modern эх фонтын \label{OT1} \fei{OT1} кодчилол байдаг. Энэ нь 7-битийн 128 тэмдэгттэй ASCII кодчилолтой б°г°°д \TeX{} нь °рг°лт°т эгшгийг, ердийн тэмдэгт, °рг°лт хојрын хослолоор илэрхийлэхдээ тухайн °рг°лт°т эгшиг біхий ігийг автоматаар іе шилжіілэлгій орхидог. Тіінээс гадна, зарим латин ісгіід болон латин бус грек, кирилл ісгіід дээр °рг°лтийг тэмдэглэдэггій. Эдгээр дутагдлыг арилгахаар 8-битийн CM-т°рлийн фонтууд іісжээ. \fei{T1} кодчилолд \emph{Extended Cork\footnote{ђрг°тг°с°н гійцээлт}} (EC) фонт нь латин ісэгт суурилсан ихэнх Европ хэлніідийн ісэг, цэг таслалыг агуулна. LH фонт нь кирилл ісгээр эх бэлтгэхэд шаардлагатай ісгіідийг агуулдаг б°г°°д кирилл ісгийн олон тооны дірс ісгээс хамаарч энэ нь \fei{T2A}, \fei{T2B}, \fei{T2C}, ба~\fei{X2} гэсэн д°рв°н т°рлийн фонтын кодчилолд хуваагддаг.\footnote{\cite{cyrguide} товхимолд эдгээр кодчиллуудад дэмжигдэх хэлніідийн талаарх мэдээлэл агуулагдсан болно.} CB бірдэлд грек ісгийн \fei{LGR} кодчилол дахь фонтууд агуулагддаг. Эдгээр фонтуудыг ашигласнаар англиас бусад хэл дээрх баримтуудад іе шилжіілэх боломжтой болно. CM-т°рлийн фонтуудын °°р бусад давуу тал нь тэдгээр нь біх т°рлийн хэлбэр хэмжээг хангадагт оршино. \subsection{Португали хэлний дэмжлэг} \secby{Демерсон Андре Полли (Demerson Andre Polli)}{polli@linux.ime.usp.br} \wi{Португали хэл}\index{Португали хэл} дээр ігийг іелж, автоматаар орчуулагдах текстийг тохируулахын тулд дараах тушаалыг ашиглана: \begin{lscommand} \verb|\usepackage[portuguese]{babel}| \end{lscommand} Бразилын португали хэлийг ашиглах бол \texttt{\wi{brazilian}} гэж сонгоно. Португали хэлэнд маш олон тооны °рг°лт байдаг тул \begin{lscommand} \verb|\usepackage[latin1]{inputenc}| \end{lscommand} гэсэн тушаалаар оролтын кодчиллыг алдаагій з°в оруулж, \begin{lscommand} \verb|\usepackage[T1]{fontenc}| \end{lscommand} гэсэн тушаалаар фонт кодчиллыг сонгож іг іеллийг идэвхжіілнэ. Португали хэл дээр бэлтгэх баримтын эхлэлийг \ref{portuguese}-р хіснэгтэд ізіілэв. Бидний сонгосон latin1 оролтын кодчилол нь Mac болон DOS дээр ажиллахгій тул уг кодчиллыг °°рийн системдээ тохируулж сонгох хэрэгтэй гэдгийг анхааруулъя. \begin{table}[btp] \caption{Португали хэл дээрх баримтын эхлэл.} \label{portuguese} \begin{lined}{5cm} \begin{verbatim} \usepackage[portuguese]{babel} \usepackage[latin1]{inputenc} \usepackage[T1]{fontenc} \end{verbatim} \bigskip \end{lined} \end{table} \subsection{Франц хэлний дэмжлэг} \secby{Даниил Флипо (Daniel Flipo)}{daniel.flipo@univ-lille1.fr} \LaTeX{} дээр \wi{Франц хэл}ээр эх бэлтгэхэд нэмэр болох зарим з°вл°г°°: дараах тушаалаар франц хэлний дэмжлэгийг авна: \begin{lscommand} \verb|\usepackage[frenchb]{babel}| \end{lscommand} Нэрийн гарал ііслээс шалтгаалан франц хэлний \textsf{babel} дэх нэр \emph{french} бус \emph{frenchb} буюу \emph{francais} хојрын аль нэгээр явдаг. Хэрэв та \LaTeX{} системдээ з°в тохиргоо хийсэн бол франц хэлний іг шилжіілэх ажиллагааг идэвхжіілж, індсэн хэрэглэгдэхіін ігсийг франц хэл дээр ашиглаж чадна: \verb+\chapter+ гэвэл Chapitre гэж, \verb+\today+ гэвэл тухайн °дрийн огноог франц хэлээр тус тус гаргана гэсэн іг. Франц хэл дээр эх бэлтгэхэд иліі хялбар байх тушаалуудыг \ref{cmd-french}-р хіснэгтэд хавсаргав. \begin{table}[!htbp] \caption{Франц хэлний тусгай тушаалууд.} \label{cmd-french} \begin{lined}{9cm} \selectlanguage{french} \begin{tabular}{ll} \verb+\og guillemets \fg{}+ \quad &\og guillemets \fg \\[1ex] \verb+M\up{me}, D\up{r}+ \quad &M\up{me}, D\up{r} \\[1ex] \verb+1\ier{}, 1\iere{}, 1\ieres{}+ \quad &1\ier{}, 1\iere{}, 1\ieres{}\\[1ex] \verb+2\ieme{} 4\iemes{}+ \quad &2\ieme{} 4\iemes{}\\[1ex] \verb+\No 1, \no 2+ \quad &\No 1, \no 2 \\[1ex] \verb+20~\degres C, 45\degres+ \quad &20~\degres C, 45\degres \\[1ex] \verb+\bsc{M. Durand}+ \quad &\bsc{M.~Durand} \\[1ex] \verb+\nombre{1234,56789}+ \quad &\nombre{1234,56789} \end{tabular} \selectlanguage{english} \bigskip \end{lined} \end{table} М°н франц хэлийг ашиглах іед жагсаалт буюу зійлчлэлийн загвар °°рчл°гд°хийг анзаарч болно. \textsf{babel} багцын \texttt{frenchb} сонголт нь ямар боломжийг °°рт°° агуулсан болохыг \texttt{frenchb.dtx} файлын \LaTeX{} дээр боловсруулсан \texttt{frenchb.dvi} хувилбараас сонирхоно уу. \subsection{Герман хэлний дэмжлэг} \LaTeX{} дээр \wi{Герман хэл}\index{Герман хэл}ээр эх бэлтгэхийн тулд дараах тушаалаар герман хэлний дэмжлэгийг авна: \begin{lscommand} \verb|\usepackage[german]{babel}| \end{lscommand} Энэ нь герман хэлний іе шилжіілэлтийг идэвхжіілнэ. Хэрэв \LaTeX{} системдээ з°в тохиргоо хийсэн бол індсэн нэршил герман хэл уруу шилжиж ``Chapter'' нь ``Kapitel'' болох жишээтэй. Герман ісгийг, оролтын файлд inputenc багц ашиглалгійгээр шууд шивэх бололцоог олгох (\ref{german}-р хіснэгтэд ізіілэв.) шинэ тушаалын багцыг м°н хэрэглэж болно. Эдгээр нь, inputenc ашиглах тохиолдолд шаардлагагій б°г°°д текст нь зохих кодоор хадгалагддаг. \begin{table}[!htbp] \caption{Герман хэлний тусгай тэмдэгтіід.} \label{german} \begin{lined}{8cm} \selectlanguage{german} \begin{tabular}{*2{ll}} \verb|"a| & "a \hspace*{1ex} & \verb|"s| & "s \\[1ex] \verb|"`| & "` & \verb|"'| & "' \\[1ex] \verb|"<| or \ci{flqq} & "< & \verb|">| or \ci{frqq} & "> \\[1ex] \ci{flq} & \flq & \ci{frq} & \frq \\[1ex] \ci{dq} & " \\ \end{tabular} \selectlanguage{english} \bigskip \end{lined} \end{table} Герман номуудад франц хашилт (<<хашилт>>) хэрэглэгдэх нь тігээмэл ч хэвлэлийн газрууд іінийг >>ийм<< болгон °°рчилж хэрэглэдэг. Германаар ярьдаг Швейцарын хэвлэлийн газрууд яг францтай адилаар <<ийм хашилт>>~хэрэглэдэг. \verb+\flq+~мэтийн тушаалыг ашиглах іед, OT1 фонтод (індсэн фонт) энэ нь яг математикийн тэмдэг шиг ``$\ll$'' болоод, харин T1 кодчиллын фонтод бодит хэлбэрээрээ дірслэгдээд байдаг сул талтай. Тиймээс хашилтыг T1 кодчилолд ашиглах нь зохистой. (\verb|\usepackage[T1]{fontenc}|) \subsection[Солонгос хэлний дэмжлэг]{Солонгос хэлний дэмжлэг\footnotemark}\label{support_korean}% \footnotetext{% \LaTeX{}-ийн солонгос хэрэглэгчдээс иріілсэн хэд хэдэн товхимлыг баримталж энэхіі дэд білгийг Ким Кансі (Karnes KIM) солонгос товч бус танилцуулгын орчуулгын багийн нэрийн °мн°°с бэлтгэж, тіінийг англи хэл уруу Шинэ Жіншиг (SHIN Jungshik) орчуулж, Тобиас Оетикер (Tobi Oetiker) хураангуйлав.} \wi{Солонгос хэл} дээр \LaTeX{} системийг ашиглахын тулд дараах гурван асуудлыг шийдсэн байх јстой: \begin{enumerate} \item Оролтын файлыг солонгос хэл дээр бэлтгэх боломжтой байх хэрэгтэй. Хэдийгээр оролтын файл нь ердийн текст форматтай байх јстой хэдий ч солонгос хэлний ісгийн кодчилол нь ASCII дэмждэг засварлагчид нийцдэггій буюу US-ASCII кодоос эрс ялгаатай байдаг тул солонгос хэлний ісгийн EUC-KR болон солонгос MS-Windows-т зориулсан CP949/Windows-949/UHC гэсэн хојр янзын кодчиллууд °рг°н хэрэглэгддэг. Эдгээр кодчиллуудад US-ASCII тэмдэгт бір ердийн ASCII кодчилолд нийцэх ISO-8859-\textit{x}, EUC-JP, Big5, буюу Shift\_JIS мэтийн кодчиллуудтай ижил ASCII тэмдэгтийг т°л°°лж чаддаг. Н°г°° талаар, KS~X~1001-ийн хангыль іе, ханз, хангыль ісэг, хирагана, катакана, грек болон кирилл ісгіід болон бусад тэмдэгтіід нь хос байтаас бірдэх ба эхний байт нь ахлах битээс бірддэг. 1990 оны дунд іе хіртэл іінийг солонгос бус ійлдлийн системд зориулан гаргасан ажээ. Тухайн іед солонгос хэлийг тэдгээр системіідэд хэрхэн ашиглаж байсан талаарх мэдээллийг \url{http://jshin.net/faq} хаягаас мэдэж авч болно. Одоо бол індсэн гурван (Mac OS, Unix, Windows) системд олон хэл дэмжигдэх болсон б°г°°д солонгос хэлээр эх бэлтгэхэд т°в°ггій болжээ. \item \TeX{} болон \LaTeX{} нь 256 тэмдэгтээс иліігій ісэгт зориулан бичигдсэн б°г°°д тіінд солонгос%, \footnote{Солонгос хэлний хангыль цагаан толгой нь 14 гийгіілэгч, 10 эгшигтэй; латин кирилл ісгіідээс ялгарахуйц, хэмжээгээрээ хятад ханзтай дійхійц д°рв°лжин нідэнд багтах, тоо томшгій олон эгшиг гийгіілэгчийн хослол біхий іеідээс бірддэг. Орчин цагийн солонгос ісгийн дірмээр (ђмн°д ба Хойд Солонгост хојуланд нь) бол тэдгээр іеід нь з°в бичихзійн хувьд хязгаарлагдмал тоотой байх б°г°°д іе бірийг кодод оноодог (KS~X~1001:1998 and KS~X~1002:1992) учраас хангыль нь Хятад Япон ханзны нэгэн адил хэдэн арван мянган, ісгийн нийлмэл іеідээс бірддэг ажээ. \emph{Орчин цагийн солонгос хэлэнд} м°рд°ж буй тэдгээр дірс ісгіідийг ISO~10646/Unicode стандартын, з°в бичихзійн хувьд хілээн з°вш°°р°гд°х іеідийг (\url{http://www.unicode.org/charts/PDF/UAC00.pdf}) багтаасан нийлмэл хангыль цагаан толгойн кодчилолд (Conjoining Hangul Jamos: \url{http://www.unicode.org/charts/PDF/U1100.pdf}) оноон оруулжээ. \LaTeX{} болон бусад хэвлэлийн эх бэлтгэх системіід дээр солонгосоор эх бэлтгэхэд тулгарч байгаа хамгийн т°в°гш°°х°д хіргэдэг асуудлуудын нэг бол іеід нь з°вх°н юникодоор илэрхийлэгдэх дундад зууны іеийн солонгос хэлний дэмжлэгт байна. Цаашдаа $\Omega$ болон $\Lambda$ мэтийн \TeX{} программуудад дээрх асуудлыг шийдэж, хэлзійчид болон тііхчдийг дундад зууны іеийн солонгос хэлийг сайтар дэмждэг MS Word хэрэглэхээс татгалзахад хіргэнэ гэдэгт итгэж байна.}, хятад хэлніідэд зориулсан дэд фонтын горимыг нэмэхдээ хэдэн арван мянган зурлага біхий CJK фонтыг тус бірдээ 256 зурлагаас бірдэх дэд фонтуудад хуваасан байна. Солонгос хэлэнд індсэн 3 багц бий, іінд: ђн Канхигийн (UN~Koaunghi) зохиосон \wi{H\LaTeX}, Ча Жэчінийн (CHA~Jaechoon) зохиосон \wi{h\LaTeX{}p}, м°н Вернер Лембергийн (Werner~Lemberg) зохиосон \wi{CJK багц}.\footnote{Эдгээрийг \CTANref|language/korean/HLaTeX/|\\ \CTANref|language/korean/CJK/| болон \texttt{http://knot.kaist.ac.kr/htex/} сайтаас ізэж болно.} H\LaTeX{} ба h\LaTeX{}p нь солонгос хэлэнд тусгайлан зориулагдсан солонгос фонтоор баялаг ба оролтын файлыг EUC-KR кодчиллоор боловсруулдаг т°дийгій H\LaTeX{} нь оролтын файлыг $\Lambda$, $\Omega$ системіідэд UTF, CP949/Windows-949/UHC кодчиллуудаар ч бас боловсруулж чаддаг. CJK багц нь солонгос хэлэнд зориулагдаагій, H\LaTeX{} шиг олон т°рлийн солонгос фонт агуулсан солонгос багц биш хэдий ч оролтын файлыг UTF-8, ялангуяа хятад япон солонгос ісгіідийг дэмжих EUC-KR ба CP949/Windows-949/UHC кодчиллуудаар боловсруулах боломжтой юм. \item \TeX{}, \LaTeX{} программууд дээр хэвлэлийн эх бэлтгэхийн гол зорилго нь баримтыг `сэтгэлд нийцтэл' бэлтгэх явдал байдаг. “інд гарцаагій фонтын ізэмж чухал іірэгтэй. H\LaTeX{} тархац нь арван т°рлийн \index{Солонгос фонт!UHC фонт}UHC \PSi{} фонтыг, таван т°рлийн Munhwabu\footnote{Солонгосын Сојлын яам.} (TrueType) фонтыг агуулдаг. CJK багц нь H\LaTeX{}-ийн хуучны фонтуудаас гадна Bitstream-ийн cyberbit TrueType фонтуудыг дэмждэг. \end{enumerate} Солонгос хэлээр эх бэлтгэхийн тулд H\LaTeX{} багцыг баримтын эхлэлд дараах байдлаар зарлана: \begin{lscommand} \verb+\usepackage{hangul}+ \end{lscommand} Ингэснээр білгийн гарчиг, дэд білэг, зураг болон хіснэгтийн жагсаалтуудыг солонгос хэл дээр ашиглана гэсэн іг. Уг багц ``н°хц°л сонгох'' горимыг автоматаар гійцэтгэдэг. Солонгос хэлний н°хц°л нь ігийн т°гсг°лийн эгшиг гийгіілэгчээс хамаардаг. Солонгос хімііст тухайн ігэнд чухам ямар н°хц°лийг залгах нь хіндрэлтэй асуудал биш боловч номзій болон автомат текстіідэд автоматаар тохируулахад хіндрэлтэй байгаа юм. Эдгээр алдаатай ійлдліідийг нэгд нэггій засах ажлыг H\LaTeX{} х°нг°вчилж °гд°г. Хэрэв з°вх°н солонгосоор бичих л шаардлагатай бол дараах тушаалыг баримтын эхлэлд зарлахад хангалттай. \begin{lscommand} \verb+\usepackage{hfont}+ \end{lscommand} \emph{H\LaTeX{} Guide} товхимлоос H\LaTeX{} багц ашиглан солонгос хэл дээр эх бэлтгэх тухай дэлгэрэнгій мэдээллийг авах буюу Солонгосын \TeX{} Хэрэглэгчдийн Холбооны (KTUG) сайтад \url{http://www.ktug.or.kr/} зочлоод ізэх хэрэгтэй. Энд м°н энэхіі товхимлын солонгос хувилбар бий. \subsection{Грек хэлний дэмжлэг} \secby{Николаос Потитос (Nikolaos Pothitos)}{pothitos@di.uoa.gr} \ref{preamble-greek}-р хіснэгтэд \wi{Грек хэл}\index{Грек хэл} ашиглахын тулд баримтын эхлэлд бичвэл зохих тушаалыг ізіілэв. Энэ нь грек хэл дээрх текст болон іеийн автомат шилжіілэлтийг идэвхжіілнэ.\footnote{Хэрэв \texttt{inputenc} багцаас \texttt{utf8x} сонголтыг хийсэн бол грек болон polytonic грек ісгийн юникод тэмдэгтіідээр бичиж чадна.} \begin{table}[btp] \caption{Грек хэл дээрх баримтын эхлэл.} \label{preamble-greek} \begin{lined}{7cm} \begin{verbatim} \usepackage[english,greek]{babel} \usepackage[iso-8859-7]{inputenc} \end{verbatim} \bigskip \end{lined} \end{table} Оролтын файлыг грек хэлээр хялбархан бэлтгэхэд зориулагдсан нэмэлт тушаалууд бий. Англиас грек хэл уруу эсвэл грекээс англи хэл уруу тір шилжихэд ганц хувьсагч авдаг \verb|\textlatin{|\emph{англи текст}\verb|}| болон \verb|\textgreek{|\emph{грек текст}\verb|}| тушаалуудыг ашиглаж болох б°г°°д эдгээр нь зохих фонт кодчиллыг ашигладаг. ђмн°х білэгт дурдсанчлан \verb|\selectlanguage{...}| тушаалыг м°н ашиглаж болно. \ref{sym-greek}-р хіснэгтэд грек хэлэнд хэрэглэгддэг цэг таслалын тэмдэгтіідийг ізіілэв. Евро тэмдэгтийг \verb|\euro| тушаалаар илэрхийлнэ. \begin{table}[!htbp] \caption{Грек хэлний тусгай тэмдэгтіід.} \label{sym-greek} \begin{lined}{4cm} \selectlanguage{french} \begin{tabular}{*2{ll}} \verb|;| \hspace*{1ex} & $\cdot$ \hspace*{1ex} & \verb|?| \hspace*{1ex}& ; \\[1ex] \verb|((| & \og & \verb|))|& \fg \\[1ex] \verb|``| & ` & \verb|''| & ' \\ \end{tabular} \selectlanguage{english} \bigskip \end{lined} \end{table} \subsection{Кирилл ісгийн дэмжлэг} \secby{Максим Поляков (Maksym Polyakov)}{polyama@myrealbox.com} \pai{babel} багцын 3.7h-р хувилбараас эхлэн \fei{T2*}~кодчиллуудад Болгар, Орос, Украин хэлніід дэмжигдэх болжээ. Кирилл ісгийн дэмжлэг нь \LaTeX{}-ийн нэмэлт \pai{fontenc}, \pai{inputenc} багцуудад суурилдаг. Гэхдээ кирилл ісгийг математикийн томьјотой хамт хэрэглэх бол \pai{fontenc}-ийн °мн° \pai{mathtext} багцыг зарлана:\footnote{\AmS-\LaTeX{} багцыг ашиглах бол іінийг \pai{fontenc}, \pai{babel} багцуудын °мн° зарлана.} \begin{lscommand} \verb+\usepackage{mathtext}+\\ \verb+\usepackage[+\fei{T1}\verb+,+\fei{T2A}\verb+]{fontenc}+\\ \verb+\usepackage[+\iei{koi8-ru}\verb+]{inputenc}+\\ \verb+\usepackage[english,bulgarian,russian,ukranian]{babel}+ \end{lscommand} Ер°нхийд°°, \pai{babel} автоматаар \fei{T2A} фонт кодчиллыг сонгодог. Гэхдээ баримт з°вх°н энэхіі фонт кодчиллоор хязгаарлагдахгій; кирилл, латин гэх мэт олон хэл дээр баримтыг бэлтгэхэд \pai{babel} тухайн хэлд тохирох фонт кодчиллыг оноодог байна. “е шилжіілэлт, текстийн тэмдэгтіідийн автомат х°рв°лт болон зарим хэлний хэвлэлийн дірэм (\ci{frenchspacing} мэтийн) зэрэгт \pai{babel}, болгар, орос, украин хэлніідэд тавигдах шаардлагыг хангах зарим тушаалыг биеліілдэг. Эдгээр гурван хэлніідэд цэг таслалын онцлог бий: Текстэд, латин ісэгт хэрэглэгддэг зурааснаас ялимгій нарийхан кирилл ісгийн зураасыг, харин дам яриа, ишлэл болон іе шилжіілэхэд ердийн зураасыг тус тус ашиглана, \ref{Cyrillic}-р хіснэгтийг із. % Table borrowed from Ukrainian.dtx \begin{table}[htb] \begin{center} \index{""-@\texttt{""}\texttt{-}} \index{""---@\texttt{""}\texttt{-}\texttt{-}\texttt{-}} \index{""=@\texttt{""}\texttt{=}} \index{""`@\texttt{""}\texttt{`}} \index{""'@\texttt{""}\texttt{'}} \index{"">@\texttt{""}\texttt{>}} \index{""<@\texttt{""}\texttt{<}} \caption[Болгар, Орос, Украин]{Болгар, орос, украин хэлніідэд зориулагдсан \pai{babel} багцын нэмэлт тодорхойлолт}\label{Cyrillic} \begin{tabular}{@{}p{.1\hsize}@{}p{.9\hsize}@{}} \hline \verb="|= & энэ байрлалд нийлмэл ісэг хоорондын іе шилжіілэлтийг з°вш°°рн°. \\ \verb|"-| & сонгосон ігийг іелэх. \\ \verb|"---| & ердийн текстэд хэрэглэгдэх урт зураас. \\ \verb|"--~| & овог нэр тэмдэглэхэд зориулагдсан урт зураас. \\ \verb|"--*| & хандсан ігэнд хэрэглэгдэх урт зураас. \\ \verb|""| & яг \verb|"-| шиг боловч, іе шилжіілэх тэмдгийг тавихгій (нийлмэл тэмдэгтіідийг м°р шилжіілэхэд тохирно жишээлбэл \verb|x-""y|). \\ \verb|"~| & нийлмэл ігсийг холбоно. \\ \verb|"=| & нийлмэл ігсийг холбохдоо іе шилжіілэхийг з°вш°°рн°. \\ \verb|",| & овгийн нэрийн араас авах хоосон зай. \\ \verb|"`| & герман нээх хашилт (,\kern-0.08em, гэж). \\ \verb|"'| & герман хаах хашилт (ингэж ``). \\%'' \verb|"<| & франц нээх хашилт (ингэж <<). \\ \verb|">| & франц хаах хашилт (ингэж >>). \\ \hline \end{tabular} \end{center} \end{table} \pai{babel} багцын орос украины аль алинд нь \ci{Alph} болон \ci{alph} цагаан толгойн том жижиг ісгіідийг илэрхийлэх \ci{Asbuk} болон \ci{asbuk} тушаал тодорхойлогддог. Харин \ci{enumBul} болон \ci{enumLat} (\ci{enumEng}) тушаалаар \ci{Alph} болон \ci{alph} болгар кирилл болон латин цагаан толгойг илэрхийлдэг. %Finally, math alphabets are redefined and as well as the commands for math %operators according to Cyrillic typesetting traditions. \subsection{Монгол хэлний дэмжлэг} \LaTeX{} дээр баримтыг \wi{Монгол хэл}\index{Монгол хэл}ээр боловсруулахын тулд дараах хојр т°рлийн багцыг ашиглаж болно: Олон хэлний Babel болон Оливер Корффын зохиосон Mon\TeX{} багцууд. Mon\TeX{} багц нь кирилл ісэг т°дийгій Монгол бичгийг дэмждэг б°г°°д іінийг кирилл ісгийн іеэр таслах горимын хамтаар ашиглахын тулд дараах тушаалыг баримтын эхлэлд зарлана: \begin{lscommand} \ci{usepackage}\verb|[|\emph{хэл},\emph{кодчилол}\verb|]{mls}| \end{lscommand} \noindent “інд, жишээлбэл, кирилл ісгийг юникод дээр ашиглах бол \emph{хэл} гэдэгт \pai{xalx}, харин \emph{кодчилол} гэдэгт \iei{utf8} гэж тус тус сонгоно. Хэрэв Монгол бичгийг ашиглах бол \emph{хэл} гэдэгт \pai{bicig} гэдгийг сонгож, бичих ігээ латинаар галиглан оруулна. Mon\TeX{} багцад латин галигаас кирилл ісэгт х°рв°х горимыг идэвхжіілэхдээ дараах тушаалыг зарлана: \begin{lscommand} \verb|\SetDocumentEncodingLMC| \end{lscommand} Х°рвіілэх горимыг идэвхгій болгохдоо \begin{lscommand} \verb|\SetDocumentEncodingNeutral| \end{lscommand} \noindent тушаалыг дуудна. Mon\TeX{}-ийн талаарх дэлгэрэнгій мэдээлэл біхий баримтыг \CTAN|language/mongolian/montex/doc| хаягаас татан авах боломжтой. Олон хэлний \pai{babel} багцад Монгол кирилл ісэг дэмжигддэг б°г°°д ігийг іеэр таслах горимын хамтаар ашиглахын тулд баримтын эхлэлд дараах тушаалуудыг зарлана: \begin{lscommand} \verb|\usepackage[T2A]{fontenc}|\\ \verb|\usepackage[mn]{inputenc}|\\ \verb|\usepackage[mongolian]{babel}| \end{lscommand} \noindent “інд, \iei{mn} гэсэн сонголт нь кирилл ісгийн \iei{cp1251} кодчиллыг дэмжих б°г°°д юникодыг дэмжих бол \iei{utf8} гэж зарлана. Энэ багцын хувьд кирилл ісгийг латинаар галиглах горим хічинтэй хэдий ч \fei{OT2} кодчилолд `°' ба `і' (\verb|\cyrotld| ба \verb|\cyry|) ісгіід багтаагій тул уг горим одоохондоо хічингій юм. Энэхіі Монгол хэлний багц нь орос хэлний багцтай ижил тул энэ нь бас кирилл ісгийн нэмэлт боломжуудыг °°рт°° агуулсан юм. \section{“г хоорондын зай} \LaTeX{}, текстийн баруун захыг жигдлэх зорилгоор іг хоорондын зайг тохируулахдаа уншихад эвтэйхэн байлгах ііднээс °гіілбэрийн т°гсг°лд ялимгій жаахан зай нэмдэг байна. ђгіілбэрийн т°гсг°лийг цэг, асуултын тэмдэг болон анхаарлын тэмдгээр ялгахдаа хэрэв том ісгийн ард цэг орсон бол °гіілбэрийн т°гсг°л бус товчилсон ігэнд тооцдог ажээ. Гэхдээ энэ зарчмыг °°рчилж бас болно. Ташуу зураасаар іл сунах тогтмол зайг авдаг. Зайг долгионтой зураасаар~`\verb|~|' авахад тэрхіі зай нь сунахгій т°дийгій м°рийг тасалдаггій. ђгіілбэр голдуу жижиг ісэг біхий ігээр т°гсд°г б°г°°д хэрэв том ісгээр т°гс°ж байгаа бол °гіілбэр т°гсг°х цэгийн °мн° \verb|\@| тэмдгийг тавьснаар тухайн цэгийг °гіілбэр т°гсг°х цэгт тооцуулдаг. \cih{"@} \index{~@ \verb.~.} \index{tilde@tilde ( \verb.~.)} \index{., ар дахь зай} \begin{example} Mr.~Smith was happy to see her\\ cf.~Fig.~5\\ I like BASIC\@. What about you? \end{example} Цэгийн ар дахь нэмэлт зайг дараах тушаалаар цуцалж болно: \begin{lscommand} \ci{frenchspacing} \end{lscommand} \noindent Энэ тохиолдолд \LaTeX{}, цэгийн ар дахь зайг ердийн тэмдэгт хоорондох зайнаас иліігээр \emph{авахгій}. Энэ нь номзій болон англи хэлнээс бусад хэлніідэд тігээмэл хэрэглэгддэг. Хэрэв \ci{frenchspacing} тушаалыг ашиглаж байгаа бол \verb|\@| тушаалыг ашиглах шаардлагагій. \section{Гарчиг, білэг, дэд білгіід} Уншихад цэгцтэй болгох ііднээс эхэд білэг, дэд білгіідийг іісгэх хэрэгтэй болдог ба \LaTeX{} іінийг зохих дараалал біхий тусгай тушаалаар гійцэтгэнэ. Дараах білэглэх тушаалууд нь \texttt{article} т°р°лд хічинтэй: \nopagebreak \begin{lscommand} \ci{section}\verb|{...}|\\ \ci{subsection}\verb|{...}|\\ \ci{subsubsection}\verb|{...}|\\ \ci{paragraph}\verb|{...}|\\ \ci{subparagraph}\verb|{...}| \end{lscommand} Дараах тушаал нь эхийг білэг, дэд білгіідэд хуваахгійгээр хэсгіідэд хуваадаг \begin{lscommand} \ci{part}\verb|{...}| \end{lscommand} \texttt{report} буюу \texttt{book} т°р°лд тііний хамгийн дээд білэглэх нэгж болох дараах тушаал хічинтэй байдаг \begin{lscommand} \ci{chapter}\verb|{...}| \end{lscommand} \texttt{article} т°р°лд білэглэх гэсэн ойлголт байдаггій бол номд °гіілліідийг білэглэн оруулахад хялбар байдаг. Білэг хоорондын зай, дугаарлалт болон гарчгийн фонтын хэмжээ зэргийг \LaTeX{} автоматаар тохируулна. Дараах хојр білэглэх тушаалд бага зэрэг ялгаа бий: \begin{itemize} \item \ci{part} тушаал нь білгийн дугаарлалтад н°л°°лд°ггій. \item \ci{appendix} тушаал нь хувьсагч авдаггій, ерд°° білгийн тоон дугаарыг цагаан толгойн ісгээр сольдог.\footnote{ђгііллийн т°р°лд білгийн тоон дугаар °°рчл°гд°н°.} \end{itemize} \LaTeX{} дараах тушаалын тусламжтай баримтын сіілийн дахин боловсруулалтаар гарчгийг іісгэдэг. \begin{lscommand} \ci{tableofcontents} \end{lscommand} \noindent Энэ тушаал зарлагдсан байршилдаа гарчгийн жагсаалтыг іісгэнэ. Анхлан іісгэж байгаа баримтын хувьд \wi{гарчгийн жагсаалт} іісгэхэд дор хаяад хојр удаа баримтыг \LaTeX-ээр боловсруулсан байх шаардлагатай. Заримдаа гурван ч удаа боловсруулах нь бий. Гэхдээ дахин боловсруулах шаардлагатай эсэхийг \LaTeX{} мэдээлдэг. Дээр дурдсан білгийн тушаалуудын °мн° ``од'' \verb|*| тавьснаар сонгосон білгийн нэрийг гарчгийн жагсаалтаас хасаж болдог. Жишээлбэл \verb|\section{Help}| тушаалын хувьд \verb|\section*{Help}| гэж тэмдэглэнэ. Ер°нхийд°° білгийн зійлчлэлд агуулагдаж буй нэрс нь гарчгийн жагсаалтад яг тэр чигээрээ ордог б°г°°д заримдаа зійлчлэл нь гарчгийн жагсаалтад багтахгій тохиолдол гардаг. Энэ тохиолдолд зійлчлэлийг багтаахын тулд туслах хувьсагчийг ашиглах хэрэгтэй болно. \begin{code} \verb|\chapter[Богиносгосон гарчиг]{Гарчгийн|\\ \verb| жагсаалтад багтахгій урт гарчиг}| \end{code} Баримтын \wi{нэр}ийг дараах тушаалаар іісгэнэ \begin{lscommand} \ci{maketitle} \end{lscommand} \noindent “інд хамаарах \begin{lscommand} \ci{title}\verb|{...}|, \ci{author}\verb|{...}| болон туслах чанарын \ci{date}\verb|{...}| \end{lscommand} \noindent тушаалуудыг \verb|\maketitle| тушаалын °мн° зарласан байх јстой. \ci{author} гэсэн хувьсагчид хэд хэдэн нэр оруулахдаа нэрс хооронд \ci{and} тушаалыг оруулж °гн°. Дээрх тушаалуудыг \pageref{document}-р хуудасны \ref{document}-р зурагт жишээгээр ізіілэв. Эдгээр білэглэх тушаалуудаас гадна \LaTeXe{}-ийн \verb|book| т°р°лд гурван нэмэлт тушаал бий. Эдгээр, баримтыг білэглэх тушаал нь білгийн зійлчлэл болон хуудасны дугаарлалтуудыг номын зохиомжид тохируулан загварчилна: \begin{description} \item[\ci{frontmatter}] нь баримтын эхлэлийн (\verb|\begin{document}|) дараа байрлавал зохих тушаал б°г°°д хуудасны дугаарлалтыг ром тоогоор тэмдэглэж, білгийн дугаарыг тоололгій орхидог. ђ°р°°р хэлбэл энэ нь білгийн гарчгийг °мн°° одтой (жишээлбэл \verb|\chapter*{Preface}|) м°ртл°° жагсаалтад харагдуулахаар зохион байгуулна гэсэн іг юм. \item[\ci{mainmatter}] нь номын анхдугаар білгийн °мн° орвол зохих б°г°°д хуудасны дугаарлалтыг араб тоогоор дугаарладаг. \item[\ci{appendix}] нь номын хавсралтыг тэмдэглэдэг б°г°°д уг тушаалаас хойших білгийн нэрс нь ісгээр дугаарлагдана. \item[\ci{backmatter}] нь номын хамгийн сіілээрх номзій, товъјгийн °мн° орох јстой б°г°°д ердийн баримтын т°р°лд тэдгээрийг илэрхий ялгаруулж харагдуулахгій. \end{description} \section{Холбох заагчид} Ном сонин сэтгіілийн зураг, хіснэгт болон текстийн тодорхой хэсгіідэд голдуу \wi{холбох заагч} буюу \wi{cross-reference} ашиглагддаг. \LaTeX{}-д холбох заагчийг дараах тушаалаар тэмдэглэнэ \begin{lscommand} \ci{label}\verb|{|\emph{тэмдэг}\verb|}|, \ci{ref}\verb|{|\emph{тэмдэг}\verb|}| бас \ci{pageref}\verb|{|\emph{тэмдэг}\verb|}| \end{lscommand} \noindent іінд \emph{тэмдэг} нь хэрэглэгчийн іісгэсэн заагч. \LaTeX{} нь \verb|\label| тушаалын заасан дэд білэг, зураг, хіснэгт, теоремын зохих дугаарыг \verb|\ref| тушаалаар, харин \verb|\label| тушаалын байрлаж буй хуудасны дугаарыг \verb|\pageref| тушаалаар тус тус илэрхийлдэг.\footnote{Эдгээр тушаалууд нь, \ci{label} тушаалын хадгалж авсан сіілчийн автомат дугаарлалтаар іісэх заагчийн дугаарыг буцаан харуулна.} \begin{example} Энэхіі дэд білгийн заагчийг \label{sec:this} ингэж харуулна: ``\pageref{sec:this}-р хуудасны \ref{sec:this}-р дэд білгийг із.'' \end{example} \section{Зіілтіід} Хуудасны доод хэсэгт зіілт іісгэхдээ дараах тушаалыг ашиглана \begin{lscommand} \ci{footnote}\verb|{|\emph{тайлбар}\verb|}| \end{lscommand} \noindent Зіілт\footnote{``зіілт'' гэж бичиг номын дотор орсон зарим іг утгыг тусгайлан тайлбарласан тайлбар} нь ямагт холбогдох іг буюу °гіілбэрийнхээ ард байрлах учраас энэ нь °гіілбэр буюу цогцолборыг зааж байгаа тохиолдолд цэг, таслалын ард орох јстой.\footnote{Зіілт нь эхийн хам сэдэвтэй шууд хамааралгій байдаг тул зіілтийг сіілд нь уншдаг билээ---сонирхуулах ііднээс баримтын аль нэг хэсэгт хэлэхийг хіссэн зійлээ яагаад оруулж болохгій гэж?\footnotemark} \footnotetext{Зіілтийг хаана ч хамаагій оруулж болно :-).} \begin{example} Зіілтийг\footnote{Энэ бол зіілт.} ихэвчлэн \LaTeX{} хэрэглэгчид ашигладаг. \end{example} \section{Онцолсон ігс} Бичгийн машинаар эх бэлтгэх явцад ігийг онцлохдоо \texttt{\underline{доогуур нь зурах} маягаар тэмдэглэдэг} билээ. \begin{lscommand} \ci{underline}\verb|{|\emph{текст}\verb|}| \end{lscommand} Хэвлэлд ігийг онцлохдоо \emph{налуу} фонт ашиглана. \LaTeX{} іінийг \begin{lscommand} \ci{emph}\verb|{|\emph{текст}\verb|}| \end{lscommand} \noindent гэсэн тушаалаар гійцэтгэх ба уг тушаалын хувьсагчид ійлчлэх н°л°°л°л нь хірээллээсээ хамаардаг: \begin{example} \emph{Онцолсон текст дотор дахин іг онцолбол тэрхіі давхар онцолсон ігийг \LaTeX{} \emph{ердийн} фонтоор дірсэлнэ.} \end{example} \LaTeX{}-ийн хувьд зійлийг \emph{онцлох} явдал нь ялгаатай \emph{фонт} хэрэглэхтэй адилгій: \begin{example} \textsf{\emph{sans-serif} фонтоор} \texttt{эсвэл \emph{typewriter} загвараар} \textit{текстийг налуулан \emph{онцолж} бас болно.} \end{example} \section{Хірээлліід} \label{env} % To typeset special purpose text, \LaTeX{} defines many different % \wi{environment}s for all sorts of formatting: \begin{lscommand} \ci{begin}\verb|{|\emph{хірээлэл}\verb|}|\quad \emph{текст}\quad \ci{end}\verb|{|\emph{хірээлэл}\verb|}| \end{lscommand} \noindent іінд \emph{хірээлэл} нь тухайн хірээллийн нэр юм. Хірээлліід нь тодорхой дарааллаар харилцан биенээ багтаана. \begin{code} \verb|\begin{aaa}...\begin{bbb}...\end{bbb}...\end{aaa}| \end{code} \noindent Дараагийн дэд білгіідэд чухалд тооцогдох хірээлліідийг тайлбарлах болно. \subsection{Жагсаалт, тоочилт ба тайлбаржуулалт} \ei{itemize} хірээлэл нь ердийн жагсаалт іісгэхэд, \ei{enumerate} хірээлэл нь дугаарлагдсан жагсаалт іісгэхэд, \ei{description} хірээлэл нь зійліідэд тайлбар іісгэхэд тус тус ашиглагдана. \cih{item} \begin{example} \flushleft \begin{enumerate} \item Хірээлліідийг хіссэнээрээ °°р хооронд нь сэлгэж болно: \begin{itemize} \item Гэхдээ ингэх нь жаахан зохимжгій харагдаж болзошгій. \item[-] Зураастай. \end{itemize} \item Иймд: \begin{description} \item[Зохицохгій] хірээлліідийг жагсаалтад оруулах нь тохиромжгій. \item[Зохицох] хірээлліідийг жагсаалтад оруулах нь тохиромжтой. \end{description} \end{enumerate} \end{example} \subsection{Зіін, баруун тийш жигдлэх ба голуулах} \ei{flushleft} болон \ei{flushright} хірээлліід нь зійлийг зіін буюу \wi{баруун тийш жигдлэх}эд хэрэглэгдэнэ. \index{зіін тийш жигдлэх} \ei{center} хірээлэл нь текстийг голуулдаг. М°р таслах \ci{\bs} тушаалыг ашиглаж байгаагаас іл хамаарч \LaTeX{} м°рийг автоматаар тасалдаг. \begin{example} \begin{flushleft} Энэ текст зіін тийш\\жигдэрчээ. Энэ тохиолдолд \LaTeX{} м°р бірийг ижил урттай болгохгій. \end{flushleft} \end{example} \begin{example} \begin{flushright} Энэ текст баруун тийш\\жигдэрчээ. Энэ тохиолдолд \LaTeX{} м°р бірийг ижил урттай болгохгій. \end{flushright} \end{example} \begin{example} \begin{center} Дэлхийн\\т°вд \end{center} \end{example} \subsection{Ишлэл болон шілэг} Жишээ болон °гіілбэрийг иш татахад \ei{quote} хірээллийг ашиглана. \begin{example} Туршлагаас ізвэл хэвлэлд: \begin{quote} М°рийн урт ойролцоогоор 66 тэмдэгтээс иліігій байдаг. \end{quote} Ийм учраас дээрх уртын хязгаарыг \LaTeX{}, хуудаснууддаа м°рдд°г т°дийгій сонин ч бас олон баганатайгаар хэвлэгддэг билээ. \end{example} \ei{quotation} болон \ei{verse} хірээлліід нь ер°нхийд°° ижилхэн боловч \texttt{quotation} хірээлэл нь хэд хэдэн догол м°р°°с бірдсэн зійліідийг иш татахад, харин \texttt{verse} хірээлэл нь м°р бір нь \ci{\bs} тушаалаар таслагдаж хоосон м°р агуулсан олон шад шілгийг иш татахад зориулагдсан ажээ. \begin{example} Би англиар ганцхан Humpty Dumpty-ийн тухай шілгийг л цээжээр мэднэ. \begin{flushleft} \begin{verse} Humpty Dumpty sat on a wall:\\ Humpty Dumpty had a great fall.\\ All the King's horses and all the King's men\\ Couldn't put Humpty together again. \end{verse} \end{flushleft} \end{example} \subsection{Удиртгал (абстракт)} Шинжлэх ухааны °гіілліідэд тухайн °гііллийн товч агуулгыг ямагт эхэнд нь оруулдаг билээ. “інийг \LaTeX{}-д \ei{abstract} хірээллээр гійцэтгэнэ. Ихэвчлэн \ei{abstract} нь °гііллийн т°р°лд хамаарах бітээліідэд ашиглагддаг. \newenvironment{abstract}% {\begin{center}\begin{small}\begin{minipage}{0.8\textwidth}}% {\end{minipage}\end{small}\end{center}} \begin{example} \begin{abstract} Товч агуулгыг бичих. \end{abstract} \end{example} \subsection{“сэгчлэн буулгах} \verb|\begin{|\ei{verbatim}\verb|}| ба \verb|\end{verbatim}| тушаал хооронд орсон аливаа текст яг бичгийн машинаар цохисон мэт харагдаад зогсохгій тіінд орсон м°р таслах, зай авах тушаалууд нь \LaTeX{}-д биелэгддэггій. Зійл (параграф) дунд орсон дараах тушаал м°н дээрхтэй ижил ііргийг гійцэтгэнэ: \begin{lscommand} \ci{verb}\verb|+|\emph{текст}\verb|+| \end{lscommand} \noindent \verb|+| тэмдгээр тушаалд биелэгдэх тэмдэгтийг хязгаарлана. Энэ тэмдгийн оронд, ісгээс бусад \verb|*| буюу хоосон зай мэтийн тэмдэгтіідийг ашиглаж бас болдог. Энэ товхимолд орсон \LaTeX{} жишээніідэд дээрх тушаалыг ашигласан болно. \begin{example} \verb|\ldots| тушаал \ldots \begin{verbatim} 10 PRINT "HELLO WORLD "; 20 GOTO 10 \end{verbatim} \end{example} \begin{example} \begin{verbatim*} ісэгчлэх хірээллийн одтой хувилбар нь текстэд орсон зайг онцлон ялгаж °гд°г \end{verbatim*} \end{example} \ci{verb} тушаалын одтой хувилбар нь дээрхтэй м°н ижил іірэгтэй: \begin{example} \verb*|яг ингэж :-) | \end{example} \texttt{verbatim} хірээлэл болон \verb|\verb| тушаалууд нь бусад тушаалын хувьсагч дотор ашиглагдахгій. \subsection{Хіснэгт} \newcommand{\mfr}[1]{\framebox{\rule{0pt}{0.7em}\texttt{#1}}} \ei{tabular} хірээлэл нь дурын м°р багана біхий \wi{хіснэгт} іісгэнэ. “інд баганын °рг°нийг \LaTeX{} автоматаар тодорхойлдог. \begin{lscommand} \verb|\begin{tabular}[|\emph{байрлал}\verb|]{|\emph{онцлог}\verb|}| \end{lscommand} \noindent дээрх тушаалын \emph{онцлог} гэсэн хувьсагчаар хіснэгтийн хэлбэршлийг (текстийг баруун зіін тийш жигдлэх формат) тодорхойлно. \mfr{l} гэвэл баганын текстийг зіін тийш жигдлэхэд, \mfr{r} гэвэл баруун тийш, \mfr{c} гэвэл текстийг голлуулна хэмээн; \mfr{p\{\emph{°рг°н}\}} гэвэл багана дахь текстийн уртыг хязгаарлаж м°р таслах, харин \mfr{|} гэвэл босоо шугам татна хэмээн тус тус ойлговол зохино. Багана дахь текстийн урт, хуудаснаас иліі гарахаар бол \LaTeX{} тіінийг автоматаар нугалахгій. Харин \mfr{p\{\emph{°рг°н}\}} тушаалд баганын текстийг багтааж чадах уртыг тодорхойлж °гсн°°р иліі гарсан текстийг баганад багтаан нугалах боломжтой болдог. \emph{байрлал} хувьсагчийг хіснэгт доторх текстийн дээд доод хэмийг босоо байрлалын хувьд \mfr{t}, \mfr{b} ба \mfr{c} гэсэн дээд, доод, дунд хэсэгт байрлуулах іірэгтэй хувьсагчдын аль нэгээр тодорхойлдог. \texttt{tabular} хірээлэлд баганыг тусгаарлах \texttt{\&}, м°рийг тусгаарлах \ci{\bs}, босоо шугам татах \ci{hline} тушаалуудыг тус тус ашиглана. \ci{cline}\texttt{\{}\emph{j}\texttt{-}\emph{i}\texttt{\}} тушаалаар j-ээс i дэх м°ріідийг хооронд нь залгаж, тусгаарлагч шугамгій болгоно. \index{"|@ \verb."|.} \begin{example} \begin{tabular}{|r|l|} \hline 7C0 & арван зургаат \\ 3700 & наймт \\ \cline{2-2} 11111000000 & хојрт \\ \hline \hline 1984 & аравт \\ \hline \end{tabular} \end{example} \begin{example} \begin{tabular}{|p{4.7cm}|} \hline Welcome to Boxy's paragraph. We sincerely hope you'll all enjoy the show.\\ \hline \end{tabular} \end{example} Багана хооронд зааглалт хийхдээ \mfr{@\{...\}} бітцийг ашиглана. Уг тушаал багана доторх зайг гој хаалтад\footnote{м°н °°р°°р хээтэй хаалт, уран хаалт ч гэдэг.} орсон тэмдэгтээр сольдог. Доор жишээгээр ізіілсэн аравтын бутархайг хіснэгтээр ізіілэхэд энэхіі тушаалыг тігээмэл ашигладаг. М°н хіснэгт доторх зайг \mfr{@\{\}} гэсэн тушаалаар далдална. \begin{example} \begin{tabular}{@{} l @{}} \hline сул зайгій\\ \hline \end{tabular} \end{example} \begin{example} \begin{tabular}{l} \hline зіін баруун талдаа сул зайтай\\ \hline \end{tabular} \end{example} % % This part by Mike Ressler % \index{аравтын бутархай} Аравтын бутархайг бутархайн цэгээр нь зэрэгціілэн жагсаах боломжгій тохиолдолд\footnote{Хэрэв `tools' бірдэл системд тань суусан бол \pai{dcolumn} багцыг ашиглах хэрэгтэй.} іінийг, дээрх тушаалыг ашиглан бутархайн цэгээс °мн°х хойших хэсгіідийг °°р хооронд нь шахаж цэг уруугаа голлуулах замаар ``аргалснаар'' \verb|\begin{tabular}| хіснэгтийн баганын шугам \verb|@{.}| тушаалаар ерд°° ``.'' цэг болж аравтын бутархай, бутархайн цэгээрээ жигдрэн харагддаг. Гэхдээ бутархайн цэгийг багана зааглах (\verb|&|) тэмдэгтээр т°л°°ліілнэ гэдгийг санах хэрэгтэй! Бутархайгаар зааглах нэмэлт баганыг \ci{multicolumn} тушаалаар іісгэж болно. \begin{example} \begin{tabular}{c r @{.} l} Pi илэрхийлэл & \multicolumn{2}{c}{Утга} \\ \hline $\pi$ & 3&1416 \\ $\pi^{\pi}$ & 36&46 \\ $(\pi^{\pi})^{\pi}$ & 80662&7 \\ \end{tabular} \end{example} \begin{example} \begin{tabular}{|c|c|} \hline \multicolumn{2}{|c|}{Ene} \\ \hline Mene & Muh! \\ \hline \end{tabular} \end{example} \pai{tabular} хірээллээр бэлтгэгдсэн баримтууд ямагт тухайн нэг хуудсандаа багтсан байх учиртай байдаг. Хэрэв томоохон хэмжээний хіснэгт бэлтгэх тохиолдолд \pai{longtable} хірээллийг ашиглах хэрэгтэй. \LaTeX{}-ийн індсэн хіснэгт доторх зай нь давчуу санагдвал іінийг \ci{arraystretch} ба \ci{tabcolsep} тушаалуудад утга олгох замаар °°рчилж болно. \begin{example} \begin{tabular}{|l|} \hline Шугам хоорондох\\\hline зай давчуу байна\\\hline \end{tabular} {\renewcommand{\arraystretch}{1.5} \renewcommand{\tabcolsep}{0.2cm} \begin{tabular}{|l|} \hline одоо арай\\\hline уужуухан боллоо\\\hline \end{tabular}} \end{example} Хэрэв хіснэгтийн ганц м°рийн °ндрийг нэмэгдіілэх бол іінд босоо шугамыг\footnote{Мэргэжлийн хэвлэлд іінийг \wi{strut} буюу монголоор \wi{багана} гэж нэрлэдэг байна.} \ci{rule} тушаалыг тэг цэгийн °рг°нтэйг°°р (босоо шугамыг харагдуулахгійн тулд) авч ашиглана. \begin{example} \begin{tabular}{|c|} \hline \rule{1pt}{4ex}Pitprop \ldots\\ \hline \rule{0pt}{4ex}Strut\\ \hline \end{tabular} \end{example} \section{Х°в°гч биетіід} Сіілийн іеийн хэвлэліідэд олон тооны зураг, хіснэгт агуулагдах болжээ. Хэрэв эдгээр нь біхлээрээ тухайн хуудасны тухайн байрлалд багтахгій, м°н хуудас хооронд тасарч орох боломжгій бол эдгээрийг нэг хуудсанд біхлээр нь багтаахын тулд тусгай боловсруулалт шаардлагатай болдог. Тухайн хуудасны тухайн байрлалдаа багтахгій байгаа зураг хіснэгтийг багтааж болох нэг арга нь тэдгээрийг ямагт шинэ хуудсанд шилжіілэн байрлуулах явдал юм. Гэхдээ энэ нь хоосон зай ихээр ілдээдэг дутагдалтай. Хоосон зайн асуудлыг `х°віілэх' зарчмаар шийддэг. ђ°р°°р хэлбэл, тухайн хуудсандаа багтаагій зураг хіснэгтіідийг дараагийн хуудсанд шилжіілэхдээ тэдгээрийн орон зайг дараагийн хуудасны текстіідээр н°хн°. \LaTeX{}-д зураг болон хіснэгт гэсэн хојр т°рлийн \wi{х°в°гч биетіід}эд зориулсан хірээлэл байдаг. \LaTeX{} эдгээрийг хіссэн байрлалд барагтаа оруулдаг. Учир иймээс эдгээр хојр хірээллийн давуу талуудыг бірэн ашиглахын тулд \LaTeX{}-ийн тэдгээрийг байршуулдаг арга ажиллагааг ойлгох нь чухал. \bigskip Эхлээд \LaTeX{}-ийн х°віілэх тушаалыг сонирхоцгоој: \ei{figure} буюу \ei{table} хірээлэлд зарлагдсан аливаа зійлд х°в°х тухай асуудал хамаарна. Эдгээр х°в°х хірээлэл нь туслах чанарын \begin{lscommand} \verb|\begin{figure}[|\emph{байрлал тодорхойлох}\verb|]| буюу \verb|\begin{table}[|\ldots\verb|]| \end{lscommand} \noindent \emph{х°віілэн байрлуулах зарчимд} тулгуурласан \emph{байрлал тодорхойлох} хувьсагчийг агуулдаг. Энэ нь \LaTeX{}-д хааш нь х°віілэн байрлуулахыг тодорхойлж °гд°г. Хіснэгт~\ref{tab:permiss}-г із. \begin{table}[!bp] \caption{Х°віілэн байрлуулах зарчим.}\label{tab:permiss} \noindent \begin{minipage}{\textwidth} \medskip \begin{center} \begin{tabular}{@{}cp{8cm}@{}} Тілхіір&Х°в°гч биетийг байрлуулах \ldots\\ \hline \rule{0pt}{1.05em}\texttt{h} & Ихэвчлэн жижиг хэмжээний х°в°гч биетіідэд хэрэглэхэд тохиромжтой б°г°°д текст дунд \emph{тухайн бичигдсэн байрлалдаа} байршдаг.\\[0.3ex] \texttt{t} & хуудасны \emph{дээд талд}\\[0.3ex] \texttt{b} & хуудасны \emph{доод талд}\\[0.3ex] \texttt{p} & х°в°гч биет агуулж байгаа \emph{хуудсанд}.\\[0.3ex] \texttt{!} & Тухайн х°в°гч биетийн байршилд саад болох дотоод хувьсагчдыг\footnote{Нэг ніірэнд байвал зохих х°в°гч биетіідийн тооны дээд хязгаар гэх мэт.} іл хэрэгсэх. \end{tabular} \end{center} \texttt{pt}, \texttt{em} нь \TeX{}-ийн нэгж б°г°°д энэ талаарх дэлгэрэнгійг \pageref{units}-р хуудасны \ref{units}-р хіснэгтээс сонирхоно уу. \end{minipage} \end{table} Жишээлбэл хіснэгтийг дараах байдлаар зарласан тохиолдолд{} \begin{code} \verb|\begin{table}[!hbp]| \end{code} \noindent \verb|[!hbp]| \wi{байршил тодорхойлох} тушаал нь \LaTeX{}-д хіснэгтийг тухайн байрлалд (\texttt{h}) эсвэл хуудасны дээд талд (\texttt{b}) эсвэл дан х°в°гчд°°с бірдэх х°в°х тусгай хуудсанд (\texttt{p}) болон эдгээрийн аль тохирох байрлалд байршуулна (\texttt{!}). Байршил тодорхойлогдоогій тохиолдолд биетийг \verb|[tbp]| гэсэн байршилд оруулдаг. Х°в°гч биетийг \LaTeX{} нь заасан байршлын дагуу байршуулахдаа хэрэв тухайн хуудсанд байршуулж эс чадвал тэдгээр х°в°гч биет болох \emph{зураг} буюу \emph{хіснэгт} бірийн дарааллыг байршуулж болох хуудас тааралдах хіртэл тір ухраадаг.\footnote{“інийг FIFO гэдэг---`тіріілж ороод тіріілж гарах'---дараалал!} Шинэ хуудас эхэлмэгц \LaTeX{} х°в°гч биетийг дарааллын дагуу байрлуулж болох эсэхийг шалгах б°г°°д боломжгій бол заасан байрлалын дагуу (`h' тілхіір боломжгій) дараагийн хуудсанд байршуулахыг эрмэлзэнэ. Текстэд тохиох аливаа х°в°гчдийг зохих дарааллаар байрлуулахдаа \LaTeX{} х°в°гч бірийн зохих дарааллыг нарийн тооцдог. Иймд зохих байршилдаа орж чадаагій ілдсэн зураг, баримтын т°гсг°л дэх дараа дараагийн зургуудтай хавсаргагддаг тул: \begin{quote} Хэрэв \LaTeX{} оноосон байрлалд х°в°гчдийг байрлуулж эс чадвал голдуу хојр х°в°гч дарааллын нэгд нь б°°гн°р°л ііснэ. \end{quote} \LaTeX{}-д, х°в°гчид байрлал тодорхойлох ганцхан тілхіір зарлах явдал нь, хэрэв тогтоосон байрлалд тэрхіі х°в°гч багтахгій тохиолдолд дараагийн х°в°гчд°д саад учруулдаг. Ялангуяа [h] сонголтоос зайлсхийх хэрэгтэй---уг дутагдалтай талаас зайлсхийж \LaTeX-ийн сіілийн хувилбаруудад іінийг автоматаар [ht] болон хувиргадаг болсон. \bigskip \noindent Тіінээс гадна \ei{table} болон \ei{figure} хірээлліідийн талаар тайлбарлая. \begin{lscommand} \ci{caption}\verb|{|\emph{тайлбар}\verb|}| \end{lscommand} \noindent тушаалаар х°в°гч биетэд тайлбар нэрийг °гн°. \LaTeX{} ``Зураг'' буюу ``Хіснэгт'' зэргийг тоо болон тэмдэгтээр дугаарладаг. \begin{lscommand} \ci{listoffigures} ба \ci{listoftables} \end{lscommand} \noindent гэсэн тушаалууд нь \verb|\tableofcontents| тушаалтай ижлээр зураг болон хіснэгтийн жагсаалт іісгэнэ. Тайлбар нь жагсаалтад бірэн эхээрээ ордог тул урт хэмжээний тайлбарыг жагсаалтад богиносгох шаардлага гарч болно. “інийг гійцэтгэхдээ \verb|\caption| тушаалын арын хаалтан дотор товчилсон хувилбарыг зааж оруулж °гн°. \begin{code} \verb|\caption[Богино]{Мааааашшшшш иииииххххх ууууурррррртттттт}| \end{code} Х°в°гчийн тайлбарын холбох заагчийг \ci{label} болон \ci{ref} тушаалаар °г°хд°° \ci{label} тушаалыг \ci{caption} тушаалын \emph{ард} оруулах јстой гэдгийг анхаарах хэрэгтэй. Дараах жишээнд д°рв°лжин зураад тіінийгээ баримт дунд оруулжээ. “інийг м°н баримтдаа зураг оруулах зай н°°ц°лж авахдаа ашиглаж болох юм. \begin{code} \begin{verbatim} Зураг~\ref{white} нь Пор-Артын жишээ юм. \begin{figure}[!hbtp] \makebox[\textwidth]{\framebox[5cm]{\rule{0pt}{5cm}}} \caption{Тав таван сантиметрээр.\label{white}}[A \end{figure} \end{verbatim} \end{code} \noindent Дээрх жишээнд \LaTeX{} зургийг яг зарлагдсан \emph{байрлалд}~(\texttt{h}) оруулах \emph{нэлээд хіндрэлтэй}~(\texttt{!}) тулгарч байх шиг байна.\footnote{зургийн дарааллыг хоосон гэж тооцоход.} Хэрэв энэ нь боломжгій бол зургийг хуудасны \emph{доод талд}~(\texttt{b}) байрлуулахыг оролдоно. Тухайн хуудсанд байрлуулах боломжгій бол уг зургийг болон магад хіснэгтийн дарааллаас зарим нэг хіснэгтийг агуулах х°в°гч хуудсыг іісгэж болох эсэхийг тооцоолно. Хэрэв тусгай х°в°гч хуудсыг дііргэхэд х°в°гч биет дутагдвал \LaTeX{} шинэ хуудаснаас зургийг тогтоосон байрлалын дагуу байршуулна. Зайлшгій н°хц°лд дараах \begin{lscommand} \ci{clearpage} буюу іінтэй ижил \ci{cleardoublepage} \end{lscommand} \noindent тушаалууд ашиглагддаг. Эхнийх нь \LaTeX{}-т, дараалалд ілдсэн х°в°гчдийг шинэ хуудаснаас байрлуулахыг тушаадаг. \ci{cleardoublepage} нь м°н адил х°в°гч биетийг шинэ хуудаснаас эхліілэхдээ сондгой дугаартай буюу баруун гар талын хуудаснаас эхліілдэг. \LaTeXe{} баримтад \PSi{} зургийг хэрхэн оруулах талаар энэхіі товхимлын т°гсг°лд дурдах болно. \section{Хамгаалбал зохих эмзэг тушаалууд} \ci{caption} буюу \ci{section} тушаалуудын іл хамаарах хувьсагчдад (arguments) олгосон текстіід эхэд нэг бус удаа (хіснэгтийн жагсаалтад, баримт дунд) тохиолддог б°г°°д \ci{section} мэтийн зарим тушаалуудын іл хамаарах хувьсагчийг боловсруулах явцад алдаа гарах магадлалтай байдаг тул эдгээр тушаалуудыг---жишээлбэл \ci{footnote} буюу \ci{phantom}, \wi{эмзэг тушаалууд} гэдэг. Эмзэг тушаалуудад алдаа тохиолдохоос сэргийлэхийн тулд тэдгээрийн °мн° \ci{protect} тушаалыг давхар зарлаж °гн°. \ci{protect} нь іл хамаарах хувьсагчийг бус з°вх°н ар дахь тушаалаа харьяалдаг. Ихэнхдээ \ci{protect} тушаалыг хэрэглэснээрээ бурууддаггій. \begin{code} \verb|\section{Зіілтийг оруулахдаа|\\ \verb| \protect\footnote{алдаа гаргахаас анхаарч хамгаал}}| \end{code} % Local Variables: % TeX-master: "lshort2e" % mode: latex % mode: flyspell % End: